Ove sedmice Mads Jacobsen istražuje jevrejska iskustva u Bosni i Hercegovini iz perspective rođenog Sarajlije, rabina Eliezer Papoa.
“Ako zamislite Bosnu kao somun, hljeb koji jedete uz Ramazan, ne možete reći da su Jevreji voda u tijestu tog somuna, niti da su brašno, ali možete reći da su crna zrnca ćurekota na somunu. Eh, da li bi somun mogao preživjeti bez toga? Da. Da li bi to i dalje bio isti somun? Apsolutno ne. Jevreji su trenutno mali postotak bosanskog stanovništva, ali su važan dio urbanog stanovništva i mnogo su doprinijeli Bosni. A da li bi Bosna mogla bez Jevreja? Da. Da li bi to i dalje bila ista Bosna? Apsolutno ne”, pojašnjava rabin Eliezer Papo u razgovoru za Centar za postkonfliktna istraživanja.
Ove godine, jevrejska zajednica u Sarajevu proslavila je 450 godina postojanja održavši u Askenaskoj sinagogi međunarodnu konferenciju posvećenu folkloru, lingvistici, istoriji i vezi između jevrejske i drugih zajednica. Tim povodom smo razgovarali sa rabinom Eliezerom Papo, Sarajlijom, o jevrejskom iskustvu u BiH tokom različitih etapa u istoriji ove zemlje.
“Svaki život je obilježen traumatičnim događajima”, počeo je rabin Papo. “Jako je traumatično biti rođen, i vjerovatno je prilično traumatično umrijeti, ali između to dvoje nalazi se čitav život. Niko ne svodi život na ta dva traumatična događaja. Tako da je, za razliku od iskustva Jevreja u mnogim drugim krajevima svijeta, njihovo iskustvo u Bosni bilo dobro.”
Najraniji zapisi pokazuju da su se Jevreji u Sarajevo naselili do 1565. i bili Sefardi – potomci Jevreja koji su živjeli u Španiji i Portugalu prije nego što su izgnani 1492. godine.
Kako bi dočarao do koje mjere je prisustvo sefardskih Jevreja u Sarajevu tokom osmanskog perioda bilo snažno, rabin nam je ispričao o jurisprudenciji kojom je bosanska jevrejska zajednica doprinijela Halakhi, jevrejskom zakonu, tih godina.
Pobožnom Jevreju je zabranjeno da na Sabat loži vatru, ali kako će on pušiti? Rabin Papo objašnjava: “Eh, ako u petak zapalite nargilu, ali da vučete dim u šišu, a ne u pluća, a kad nakupite dovoljno dima, začepite šišu s obje strane, možete je koristiti tokom Sabata bez paljenja vatre… Tako su živjeli Jevreji u Sarajevu. Razmislite, ako su ovo bila pitanja kojima su se rabini bavili, ako su ulagali vrijeme i napor da smisle način kako pušiti tokom Sabata, to znači da su svi drugi problemi bili riješeni i da je život bio vrlo dobar i lagan.”
Kada su se Sefardi naselili u BiH, potpali su pod kontrolu Omerovog ugovora, koji je dio islamskog prava. Po ovom zakonu, nemuslimanima u Osmanskom carstvu je zagarantovana sigurnost ako se budu pridržavali raznih strogih zabrana vezanih za njihove vjerske prakse. Jedan od uslova je glasio da će nemuslimanske bogomolje slobodno djelovati, ali da se ne smiju praviti nove i da se ne popravljaju postojeće. Ovo je predstavljalo problem pošto u Bosni nisu postojale sinagoge prije dolaska Jevreja u 16. stoljeću.
Ali Sefardi su uskoro počeli pregovarati sa osmanskim namjesnicima koji su, riječima rabina Pape, rekli sljedeće: “Uredu, znate šta? Hajde da ovo bude isplativo za nas sve. Srca nas bole kada moramo kršiti šerijat, tako da morate platiti za to.” Rabin je nastavio: “Ako izgradnja sinagoge košta milion dolara, ustvari bi koštala dva miliona u Osmanskom carstvu, jer biste morali platiti mito svima od Sarajeva, preko Travnika, do Istanbula.”
Ovaj sistem je nastavljen do kraja devetnaestog stoljeća, kada je Bosna potpala pod vlast Austro-Ugarskog carstva.
“Kada je došla Austro-Ugarska, stvari su se promijenile sa dobrog na bolje”, objašnjava rabin Papo. “Mislim, zemlja je i dalje bila okupirana, ali bilo je više kao: zbogom starom umirućem carstvu, a zdravo nečem mnogo prosvjetljenijem. Jevreji su počeli još više napredovati nakon što su novi evropski koncepti slobode, građanstva i jedinstva donijeti u državu.”
Tokom Austro-Ugarske okupacije Sefardima se pridružio dio njihove braće Askenaza koji su stigli iz Habsburške monarhije, iako su imali različite bogomolje i jezike.1
Jevrejsko učešće u javnom i političkom životu je takođe bilo vrlo visoko u ovom periodu. Jevreji su slobodno imenovani na razne funkcije u regionalnim i lokalnim vladama, i naprimjer, u Sarajevu su Austro-Ugari osnovali gradsko vijeće u kom su tri do četiri mjesta bila osigurana za članove Jevrejske zajednice.2
Onda je stigao Prvi svjetski rat, nakon kog je Bosna postala dio Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije preimenovane u Kraljevinu Jugoslaviju. Tokom ovog perioda, Jevrejima u Sarajevu je išlo još bolje. Rabin Papo objašnjava:
“Sarajevo je postalo centar mnogo veće jevrejske zajednice. Postalo je centar jevrejskog života za čitavu Kraljevinu Jugoslaviju. Kako znamo ovo? Kad su odlučili izgraditi školu za rabine, sve rabine u Jugoslaviji, napravili su je u Sarajevu. Nisu je izgradili u Beogradu, niti u Zagrebu, nego u Sarajevu. Zato što su vođe jevrejske zajednice rekli: ‘Jevrejski život je najjači u Sarajevu i tim putem moraju proći budući rabini.’ Ako ste upoznati sa Sarajevom, možete vidjeti koliko je sinagoga bilo u gradu. Ustvari, svaka peta osoba u Sarajevu za vrijeme Kraljevine Jugoslavije je bila Jevrej.”
Ali stvari će se dramatično promijeniti dolaskom Drugog svjetskog rata u Sarajevo, 1941. godine. Hrvatska je okupirala Bosnu i jevrejskoj zajednici u procvatu su nasilno oduzeta prava, imetak, pa čak i život. Prvo su opljačkane jevrejske ustanove, potom su Jevreji isključeni iz ekonomskog i političkog života, a zatim su zatvorene njihove organizacije.3
Deportovanje sarajevskih Jevreja je počelo 3. septembra 1941., i mnogi su transportovani u koncentracioni logor Jasenovac, mjesto iz kog su samo rijetki izašli živi. Prema podacima sa Evropskog jevrejskog kongresa4 pred sami početak Drugog svjetskog rata oko 14 hiljada Jevreja je živjelo u Bosni – od toga deset hiljada u Sarajevu. Do avgusta 1942. godine, procjenjuje se da je u Sarajevu ostalo samo 120 Jevreja.5
Tokom rata, mnogi bosanski Jevreji su se dobrovoljno priključili Titovom partizanskom pokretu jer se aktivni otpor i “bratstvo i jedinstvo” činilo boljom alternativom od čekanja deportacije i smrti. Broj poginulih Jevreja je bio visok, i na kraju rata, oko deset hiljada Jevreja u Bosni je bilo mrtvo ili nestalo6, od toga 7.092 njih iz Sarajeva. Oni su činili 68 posto predratnog jevrejskog stanovništva u regionu. Isto tako, od 450 Jevreja koji su se priključili Partizanima ili su služili Komunističku partiju, 316, to jest 70 posto je izgubilo život.7
Jevreji koji su preživjeli su ostali u BiH i nakon Drugog svjetskog rata. U Jugoslaviji je jevrejska zajednica dobila priliku da se ponovo oporavi. Rabin Papo objašnjava da se, nakon rata, većina Jevreja ženila van svoje etničke grupe. Usljed toga, mnogi Srbi, Hrvati, i Muslimani su asimilirani u jevrejsku zajednicu. Prisjećajući se tog perioda, Rabin kaže: “Bilo da je otac Srbin a majka Jevrejka ili majka Hrvatica a otac Jevrej… Bilo bi glupo reći da su se djeca iz miješanih brakova osjećala ‘jevrejski’ jer su svi bili Jugosloveni. Biti Jevrej je značilo biti urban. Biti Jevrej je značilo ne biti ruralan. Značilo je dobro znati engleski i imati međunarodne kontakte. Biti Jevrej je bilo dobro.”
Ovi miješani brakovi su se ispostavili važni u Sarajevu tokom rata od 1992. do 1995. godine, pošto je jevrejska zajednica od oko 2.000 ljudi8 bila jedina jednako povezana sa tri zaraćene strane.
“Prije rata, zajednica nije bila svjesna svoje snage; bili su traumatizirana zajednica koja je preživjela Holokaust”, objašnjava rabin Papo. “Ali Jevreji su naučili puno iz prošlog rata, i sad su bili vrlo organizovani, i na lokalnom i na globalnom nivou. Jevrejska zajednica je bila dobro povezana sa svim zaraćenim stranama, i bili smo u stanju donijeti pomoć u grad. Mogli smo donositi namirnice iz inostranstva, koje smo jednako dijelili svima u gradu. Mi smo bili jedina grupa koja je mogla preći kontrolne punktove i Hrvata i Srba i Muslimana. Vjerovatno je bilo i drugih koji su mogli uraditi to isto, ali moći ne znači da ćete to ustvari učiniti, tako da je bilo jako posebno vidjeti tako malu zajednicu da radi nešto tako veliko.”
Rabin se sjeća jednog događaja iz rata, kada je napisana jedna rečenica na zgradi Jevrejske zajednice u Sarajevu. Po njemu, ta rečenica tačno izražava ono što je grad tada osjećao, a ironično je glasila: “Ćifuti spašavaju grad”. “Meni se sviđa”, prokomentarisao je rabin Papo. “Iako mi se ne sviđa riječ ćifut, sviđa mi se ta rečenica.” Prema EJK tokom rata 1.500 Jevreja je evakuisano i danas ih je oko 500.9
Sa krajem rata i potpisivanjem Dejtonskog sporazuma došao je novi problem. Jevreji, zajedno sa drugim etničkim manjinama, nisu priznati u Ustavu BiH kao konstitutivan narod, što je značilo da ne mogu biti izabrani u Dom naroda BiH.
Jakob Finci, koji se smatra de facto vođom jevrejske zajednice u BiH je taj slučaj donio pred Evropski sud za ljudska prava 2009. godine. U slučaju Sejdić-Finci protiv Bosne i Hercegovine, sud je presudio u njegovu korist ali reforme kojima bi se to primijenilo još lebde u međuprostoru.
Na pitanje o njegovom ličnom stavu na tu temu, rabin Papo objašnjava:
“Neodlučan sam na tu temu. S jedne strane smatram da Jevreji, nakon 450 godina života u Sarajevu, imaju pravo voditi ovu zemlju kao i svako drugi ko je rođen ovdje. A s druge strane, ne bih htio da ispadne kako jevrejska zajednica sarađuje sa jednom nacionalnom grupom protiv druge dvije da naruši Dejton. Ja, lično, ne bih tužio, ne zato što je Dejton sveta krava, nego zato što se Bošnjaci – muslimani snažno zalažu za ustavnu reformu ka centralizaciji zemlje i ja ne smatram da bi Jevreji trebali nasjedati na to.”
Ipak, rabin Papo smatra da bi Jevreji odlično vodili Bosnu i ističe da je Emerik Blum, jevrejski gradonačelnik Sarajeva od 1981. do 1983. godine, u svom mandatu izuzetno doprinio napretku grada.
Rabin Papo planira još jednu konferenciju u Sarajevu, koja će se vjerovatno održati u ljeto 2016. godine. Tema je “Veliki rat i jevrejske književnosti”. Ubistvo austrougarskog prijestolonasljednika nadvojvode Franca Ferdinanda od strane Gavrila Principa 1914. godine čini Sarajevo prikladnom lokacijom za razgovore o Prvom svjetskom ratu.
Prije 450 godina, jevrejski život u Sarajevu je počeo nakon traumatičnog izgona jevrejske zajednice sa Pirinejskog poluotoka. Jevreji su iskusili 400 godina blagostanja pod vladavinom različitih carstava i kraljevina, dok zajednicu nije ponovo pogodila tragedija tokom Drugog svjetskog rata i hrvatske okupacije od 1941. do 1945. godine. Zatim ponovo, od 1992. do 1995. godine, uprkos fragmentiranosti i malobrojnosti, zajednica se uspjela ujediniti, koristeći svoj puni kapacitet da pomogne napaćenim civilima u ratom razorenoj Bosni.
1 Donia, Robert J. 2006. “Sarajevo: A Biography”, paperback edition from 2009. London: C. Hurst & Co. Ltd.
2 Ibid.
3 Ibid.
4 European Jewish Congress. n.d. “The Jewish Community of Bosnia-Herzegovina”. [online] Available at: http://www.eurojewcong.org/communities/bosnia-herzegovina.html
5 Donia, Robert J. 2006. “Sarajevo: A Biography”, paperback edition from 2009. London: C. Hurst & Co. Ltd.
6 European Jewish Congress. n.d. “The Jewish Community of Bosnia-Herzegovina”. [online] Available at: http://www.eurojewcong.org/communities/bosnia-herzegovina.html
7 Donia, Robert J. 2006. “Sarajevo: A Biography”, paperback edition from 2009. London: C. Hurst & Co. Ltd.
8 European Jewish Congress. n.d. “The Jewish Community of Bosnia-Herzegovina”. [online] Available at: http://www.eurojewcong.org/communities/bosnia-herzegovina.html
9 Ibid.
