Tokom rata u Bosni i Hercegovini mjesta svakodnevnog života odjednom su postala epicentri najstrašnijih zločina koji se mogu zamisliti. Lokalna škola u Trnopolju i fabrika keramike Keraterm pretvoreni su u logore u kojima je zatočeno nesrpsko civilno stanovništvo općine Prijedor i izloženo stravičnim kolektivnim traumama a neki od njih nisu uspjeli ni preživjeti. Zloglasni logori Keraterm i Trnopolje pružaju značajne primjere za analizu sistema logora i zatočeničkih objekata tokom rata u Bosni i Hercegovini.
Sistem koji su uspostavile vojne snage Republike Srpske u Bosni i Hercegovini između 1992. i 1995. godine bio je pokušaj kolektivne traumatizacije čitavog naroda. U Prijedoru, općini smještenoj na sjeverozapadu Bosne, provodili su 1992. godine “etničko čišćenje” na nivou koji Evropa nije vidjela od Drugog svjetskog rata. Ti zločini vršeni su u koncentracionim logorima Keraterm i Trnopolje, koje je 1992. godine osnovala krizna komisija pod srpskom kontrolom.
Koncentracioni logori karakterišu prisilno zatočenje, često bez suđenja ili sa unaprijed određenim suđenjima, prisilni rad i neljudski uslovi (Britannica, 1998). Koncentracioni logori su historijski korišteni kao sredstvo režima za uklanjanje političkih ili etničkih neprijatelja iz ostatka populacije (Britannica, 1998). To je upravo ono što se dogodilo u Keratermu i Trnopolju. Standardna pravila prava nisu vrijedila unutar zidina ovih logora, što je dovelo do brutalnog tretmana zatvorenika.
Prije rata u Bosni i Hercegovini, najozloglašeniji sistem logora u Evropi formirala je nacistička Njemačka i njeni marionetski režimi. Prvi logor bio je Dachau 1933. godine, a posljednji logori su oslobođeni 1945. godine (Wachsmann, 2024). Početno su koncentracioni logori bili namijenjeni izolaciji neprijatelja Trećeg Reicha i “nepoželjnih”, prije svega Židova, komunista, Poljaka, Roma i Sintija. Međutim, ciljevi nacističkog režima promijenili su se krajem 1941. godine kada su počeli otvarati logore za istrebljenje kao dio njihovog “konačnog rješenja židovskog pitanja”. Ovi logori su bili namijenjeni isključivo za masovno ubijanje, razlikujući se od tradicionalnih karakteristika koncentracionih logora kao što su prisilni rad i zatočeništvo (Wiener Holocaust Library, 2020).
Za razliku od Hitlerovih logora smrti, glavni cilj logora koje su uspostavile ultranacionalistička Srpska demokratska stranka (SDS) i njene vojne snage nije bio ubijati nesrpsko stanovništvo. Glavni cilj logora bio je raseljavanje nesrpskog stanovništva sa teritorija koje su Srbi smatrali svojima, uključujući novo definiranu Autonomnu Regiju Krajina (ARK) u kojoj se nalazio Prijedor, te kolektivno traumatiziranje nesrpskog stanovništva. To, međutim, nije značilo da nije bilo ciljanih ubistava. U logoru Keraterm, koji je uspostavio Krizni štab, grana ARK, oko 150 ljudi je pobijeno u onome što je postalo poznato kao “masakr u hangaru broj tri” 24. jula 1992. godine (Vulliamy, 2012, str. 62).
Logori: Ciljevi, operacije i diskurs
Hikmet Karčić, istraživač genocidnih studija na Univerzitetu u Sarajevu, objašnjava u svojoj knjizi “Muči, Ponižavaj, Ubij: Unutar Sistemskih Kampova Bosanskih Srba”, cilj logora u
u Bosni i Hercegovini je bio kolektivno traumatizirati nesrpsko stanovništvo do te mjere da nikada ne žele da se vrate svojim domovima (Karčić, 2022, str. 6). U logorima su korištene razne taktike s namjerom da unište ljudskost pojedinca i trajno ih traumatiziraju (Danner, 1997).
Za razliku od mehaničkih i gotovo robotskih nacističkih logora smrti, gdje su hiljade zatvorenika marširale do plinskih komora, ubistva koja su počinjena u logorima Keraterm i Trnopolje često su bila lična i mnogo intimnija, zbog činjenice da su mnogi zatvorenici i čuvari dolazili iz istih susjedstava i poznavali su se prije rata. U logoru Trnopolje, silovanje i zlostavljanje su korišteni kao alati za dodatno traumatiziranje populacije, i često su čuvari dozvoljavali “posjetiteljima” da uđu u logore (Karčić, 2022, str. 133). Ovi “posjetitelji” su obično bili srpski civili koji su željeli poravnati račune sa nekim koga su poznavali prije rata, ili izvršiti “osvetu” za navodno historijsko zlostavljanje pošto su vjerovali da su Bošnjaci i Hrvati počinili zločine nad njihovim precima u prošlosti.
Kako bi okrenuli bosanske Srbe protiv svojih komšija, SDS je zajednici pružio obilje teških narativa putem SDS kontroliranih radija i vijesti (McDonald, 2017). SDS se često referirao na poraz srpskih snaga od strane Osmanlija u Bitki na Kosovu 1389. godine, kao i na genocid nad Srbima od strane hrvatskog ustaškog fašističkog režima tokom Drugog svjetskog rata. Ove historijske nepravde su bile oružje kojim se SDS koristio da opravda nasilje protiv nesrba. Takvi komentari su se iznosili ne samo među zvaničnicima SDS-a, poput onih u Skupštini RS-a, već i na javnim skupovima kako u BiH tako i u Srbiji. Ove historijske nepravde su dodatno raspirivane SDS-ovom promocijom Teorije“velike zamjene”, prema kojoj će muslimansko stanovništvo Bosne navodno “zamijeniti” kršćansko stanovništvo kroz više stope nataliteta. Na taj način, Srbima se poticalo da se bore za svoju slobodu i za “Veliku Srbiju”. Ovakva retorika, zajedno s drugim faktorima, uspješno je potaknula dio bosanskih Srba da se okrenu protiv svojih nesrpskih komšija.
Zlostavljanje i nasilje
Iako Keraterm i Trnopolje dijele mnoge sličnosti, postoje i značajne razlike. Nakon što su napadana bošnjačka i hrvatska sela, uglavnom su muškarci odvedeni u Keraterm, dok su žene i djeca prebačeni u Trnopolje. U Trnopolju je također bio zatočen određeni broj muškaraca, ali samo oni koji su smatrani “niskim sigurnosnim interesom” (Karčić 2022, 132). U Keratermu su uglavnom bili muškarci a i u njemu su ubijani, mučeni i bili podvrgnuti brutalnim ispitivanjima, što je uglavnom služilo ostvarenju ciljeva “etničkog čišćenja”. Dok je i Trnopolje svjedočilo užasnim činovima silovanja i pogubljenja, ova ubistva nisu bila sistematska, a logor je uglavnom služio kao pripremno područje za masovne deportacije većinom žena, djece i starijih muškaraca. Ove deportacije su bile namijenjene da odvedu velike grupe zatvorenika u druga mjesta van Prijedora, na primjer u Travnik, ali bi često rezultirale masovnim pogubljenjima na nekom udaljenom mjestu, posebno muške zatvorenike (Karčić 2022, 133). Oni koji su ostali u logorima bili su izloženi životnim uslovima koji su bili gori nego što imaju životinje na farmi. Psihološka tortura ritualnog ponižavanja i svjedočenja zvjerstvima počinjenim nad komšijama, uz fizičku torturu u obliku redovnih batina, gladi, nedostatka pitke vode i bolesti, navela je civile da “mole da budu ubijeni kako bi izbjegli bol” (Bašić 2015, 4).
Horor u logorima je zauvijek ostao urezan u kolektivnu svijest svijeta kako su novinarske slike počele izlaziti prikazujući polu-gladne, polu-gole zatvorenike koji gledaju kroz bodljikavu žicu. Seksualno nasilje bilo je jedan od najrasprostranjenijih oblika zlostavljanja koji su se događali na ovim mjestima. Silovanje i redovne batine postali su efikasno sredstvo za nanijeti vrstu traume čija je svrha bila “udarac osnovnim tkivima društvenog života koji oštećuje veze koja povezuju ljude i narušava prevladavajući osjećaj zajedništva” (Boose 1995, 103). Opća skupština Ujedinjenih naroda (UNGA) utvrdila je 1995. godine da zloglasna praksa silovanja i zlostavljanja predstavlja namjerni ratni instrument u provođenju politike “etničkog čišćenja” koju su sprovodile srpske snage u Bosni i Hercegovini (Salzman 1998, 355).
Strašni izvještaji o seksualnom nasilju u logorima pojavili su se tokom suđenja Tadiću 1997. godine, prvog međunarodnog suđenja za ratne zločine u historiji koje je silovanje procesuiralo odvojeno kao ratni zločin, a ne samo u sprezi s drugim zločinima. Vijeće je primijetilo da su, tokom zatočeništva u logorima, “i muškarci i žene bili podvrgnuti teškom maltretiranju, koje je uključivalo premlaćivanje, seksualno zlostavljanje, mučenje i pogubljenja” (Askin 1999., 101). Jedan medicinski radnik iz Trnopolja je tokom ovog suđenja naveo da je u ovom logoru bilo više silovanja nego u bilo kojem drugom, budući da je u ovom logoru bio smješten najveći broj žena i djevojaka. Grupna silovanja su također bila uobičajena, a medicinski radnik posvjedočio je da je vidio 19-godišnju djevojku kako je tražila liječničku pomoć zbog krvarenja nakon što ju je odjednom silovalo sedam vojnika. Rekao je, „svi su izgubili nadu…do tada su imali nadu da ovaj rat može proći“, ali trauma stalnog nasilja brzo je slomila njihov duh. Na suđenju Tadiću, svjedoci “G” i “H” su naveli da su ih srpski vojnici prisiljavali da seksualno napadaju, pa čak i sakate jedni druge, kao oblike silovanja, ponižavanja i uništavanja veza u zajednici (Tužitelj protiv Tadića, predmet br. IT -94-1).
Dehumanizirajuća retorika u logorima bosanskih Srba
Veliko pitanje prilikom analize ovakvih zlodjela i dalje ostaje: kako je ovo moglo da se dogodi? Šta motiviše jedan dio društva da se sistematski mobilizuju protiv određene društvene grupe? Logori ovdje igraju značajnu ulogu kao mjesta izvan zakona i reda (Karčić 2022, 36). Kako se stvara takvo mjesto? Kako počinioci opravdavaju svoja djela? Dehumanizacija zatvorenika je ključna za svaki sistem logora. Dehumanizacija je diskurzivna strategija koja omogućava genocidnu kampanju tako što izuzima definisanu grupu iz društvenog ugovora (Bećirević 2014, 47).
Dehumanizacija bosanskih muslimana počela je mnogo prije rata i postavila je temelje za izgradnju različitih logora. Ovaj diskurs postao je sve očigledniji u politici od 1980-ih godina nadalje, nakon smrti Tita i raspada Jugoslavije (Cigar 2003). Srpski nacionalizam fokusirao se na vjerske razlike i sukobljene historijske narative kako bi održao podjelu između Srba i Bošnjaka. S jedne strane, nasilne akcije protiv muslimana opravdavane su pozivanjem na njihovu navodnu “prirodnu inferiornost”. S druge strane, Bošnjaci su prikazivani kao prijetnja srpskom jedinstvu i sigurnosti. Bošnjaci su tako postali savršeni neprijatelji: inferiorni ali prijeteći.
Srpska nacionalistička misao ponavljala je sliku islama kao antiteze Srpsko-Pravoslavnom hrišćanstvu, koje su nametnuli domaćem stanovništvu strani tlačitelji. Konverzija na islam tokom Osmanskog perioda stoga je prikazana kao čin izdaje i podčinjenosti (Karčić 2022, 207). Ovo se zasniva na pretpostavci da su bosanski muslimani zapravo “izdajnički” Srbi koji su se preobratili na islam iz čistog ličnog interesa (Karčić 2022, 207). Dehumanizacija Bošnjaka stoga je crpljena iz etno-historijskog narativa koji je izjednačavao bosanske muslimane sa stranim tlačiteljima, čime su ih učinili strancima i izdajnicima u vlastitoj zemlji (Karčić 2022, 22). Muslimani su pežorativno nazivani “Turci” (Kiper 2024, 81). Ovaj termin često se koristio u bosansko-srpskim vojnim i policijskim snagama koje su uspostavile i komandovale logorima Keraterm i Trnopolje (Karčić 2022, 203). Godinama kasnije, optuženici pred MKSJ-om nastavili su nazivati bosanske muslimane “Turcima”, što otkriva trajnost ove retorike u njihovim svjedočenjima (Bećirević 2014, 161).
Ovakav religijski determinizam ciljao je na to da bivanje muslimanom bude jedina značajna karakteristika Bošnjaka, što im ne samo što je poricalo drugačiju kulturnu identifikaciju, već i pravo na suverenitet. Ovaj oblik dehumanizirajućeg esencijalizma odražava se u retorici komandanta logora Trnopolje, Slobodana Kuruzovića. Svjedokinja je rekla da ju je Kuruzović silovao više puta jer je želio “[…] vidjeti kako muslimanske žene **** ” (Karčić 2022, 133). Ovdje je religija postala presudna karakteristika koja je legitimirala rutinsko zlostavljanje zatvorenica u Trnopolju.
Demonizacija islama odigrala je ključnu ulogu u legitimizaciji ratnih zločina bosanskih Srba pred međunarodnom zajednicom. Politički lideri poput prvog predsjednika Republike Srpske, Radovana Karadžića, ponavljali su tvrdnje da SDS štiti evropsku civilizaciju od muslimanske invazije koja bi navodno uslijedila nakon uspostave “islamske države” u BiH. On je smatrao Srbe “ozbiljnom preprekom protiv azijskog mraka” (Karadžić u Cigar 2003, 330). Stoga su zločini protiv Bošnjaka opravdavani esencijalističkim atribucijama koje su muslimane prikazivale kao inferiornu i opasnu grupu.
Ova navodna inferiornost bila je objašnjena od strane političkih figura SDS-a poput Biljane Plavšić, u terminima koje je Norman Cigar (2003, 317) nazvao “genetskim rasizmom”. Plavšić, nekadašnja profesorica biologije koja je stekla političku karijeru u RS-u tokom 1990-ih godina, zagovarala je stav da je samo “genetski deformirani materijal prihvatio islam” (Shatzmiller 2002, 58). Koristila je ovu retoriku kako bi opravdala svoju nevoljkost da pregovara s bošnjačkim liderima tokom rata (Shatzmiller 2002, 58). Plavšić je postala predsjednica RS-a nakon Karadžićevog povlačenja 1996. godine. Osuđena je 2003. godine od strane MKSJ-a za zločine protiv čovječnosti i osuđena na 11 godina zatvora. Puštena je nakon što je odslužila osam godina.
Još jedan argument koji je služio da legitimizira dehumanizaciju bosanskih muslimana odnosi se na još jedno tamno poglavlje ljudske historije: Drugi svjetski rat. U srpskom nacionalističkom diskursu, Bošnjaci i Hrvati kao cijele zajednice smatrani su jednako odgovornim za zločine koje je ustaški režim počinio protiv srpskih civila (Karčić 2022, 22). Ovaj historijski narativ opravdao je genocidni projekat bosanskih Srba kao osvetu. Stoga su Hrvati i Bošnjaci nazivani Ustašama na Radiju Prijedor ili tokom političkih skupova (Karčić 2022, 108, 119). Nadalje, jedan preživjeli iz logora Keraterm svjedočio je pred MKSJ-om da je njegov otac bio pretučen od strane srpskih vojnika u logoru jer ga je jedan od njih optužio da je ubio njegovog oca 1942. godine, tokom napada fašista na jugoslavenske partizane (Tužilac protiv Stakića, Slučaj br. IT-97-24-T).
Ova retorika poduprla je stvaranje logora Trnopolje i Keraterm, kao i drugih logora kojima su upravljali Srbi u Bosni i Hercegovini. Nastojali su legitimizirati genocidnu kampanju koju je vodila SDS i koju su provodili njeni Krizni štabovi. Keraterm i Trnopolje nude vrijedne primjere u analizi složenog položaja logora u ratu u BiH, a također ilustriraju nužnost višedimenzionalnog pristupa proučavanju genocida.
—————-
Tekst je kreiran uz podršku regionalnog projekta SMART Balkan – Civilno društvo za povezan Zapadni Balkan kojeg implementira Centar za promociju civilnog društva (CPCD), Center for Research and Policy Making (CRPM) i Institute for Democracy and Mediation (IDM) a finansijski podržava Ministarstvo vanjskih poslova Kraljevine Norveške. Sadržaj je isključiva odgovornost Centra za postkonfliktna istraživanja i ne odražava nužno stavove Ministarstva vanjskih poslova Kraljevine Norveške, ni SMART Balkan konzorcijuma.
