Koji bosanskohercegovački film ste posljednji put gledali? Ili, možda bolje pitanje, jeste li gledali ijedan film iz Bosne i Hercegovine (BiH)?
Iako je nekada ova industrija cvjetala u Jugoslaviji pod vladavinom filmskog entuzijaste Tita, ostala je u ruševinama nakon završetka rata u BiH 1995. godine. Uprkos globalnim uspjesima novijih bh. filmskih stvaralaca—Jasmila Žbanić s filmom Quo Vadis, Aida kao značajnim primjerom—filmska produkcija zemlje još uvijek zaostaje u poređenju s mnogim evropskim komšijama.
Istorijski pregled filma u Jugoslaviji
„Od svih umjetnosti, najvažnija za nas je kinematografija“, rekao je Lenjin u prvim godinama nakon pobjede boljševika u Sovjetskom Savezu. Nezavisnost Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, koju je zemlja stekla 1945. godine, donijela je sličan interes za korištenje filma kao sredstva za izgradnju snažnog osjećaja jedinstva među stanovništvom. Stoga su rani radovi (uglavnom dokumentarni filmovi) koje je proizvela država bili fokusirani na rat — nedavnu prošlost koja je ujedinila Jugoslavene, do neke mjere, uprkos njihovoj etničkoj i jezičkoj različitosti. Nacizam je, kroz filmove poput Afrićevog “Slavica”, bio osuđen kao suprotan socijalističkom projektu, poziv na ujedinjenje Jugoslavena pod zastavom bratstva.
Kako je urednik Kinoeye, online časopisa o evropskom filmu, Andrew Horton, napisao u članku iz 1987. godine: „U Jugoslaviji nije postojao centralni filmski odjel povezan s političarima i filmom. Umjesto toga, filmove u Jugoslaviji proizvode individualne produkcijske kompanije kroz složen sistem koji više podsjeća na holivudski model nego na rigidnu i centraliziranu filmsku industriju u SSSR-u“ (Horton, 24, Uspon i pad jugoslavenskog partizanskog filma: filmske percepcije nacionalnog identiteta). Filmski stvaratelji su, dakle, imali slobodu da stvaraju djela uz podršku države, dok su često bili otvoreno kritični prema njoj (ne znači da nije bilo cenzure, ali postoji relativna sloboda u poređenju s susjednim republikama Istočnog bloka). Nije postojao zajednički narativ kojem su morali da se priklone ratni filmovi, niti je postojala formalna struktura koju su morali usvojiti igrani filmovi u kasnijim godinama Jugoslavije.
Bivša zemlja bila je rodno mjesto Jugoslavenskog crnog talasa, formalno eksperimentalnog pokreta koji je karakterisao nelinearni narativ, mračni humor i kritike socijalističkog sistema. Sa otvaranjem produkcijskih kuća u svakoj od bivših jugoslavenskih republika, reditelji iz ovog regiona stekli su značajnu međunarodnu pažnju zbog svog nesvakidašnjeg pristupa filmskoj produkciji — šest filmova je čak dobilo nominacije za Oskara u kategoriji najboljeg stranog filma (Giuseppe De Santis Cesta duga godinu dana, 1958; France Štiglic Deveti krug, 1960; Aleksandar Petrović Tri i Srećni ljudi 1966. i 1967. godine; Veljko Bulajić Bitka na Neretvi, 1969; i Emir Kusturica Otac na službenom putu, 1985).
Zašto u BiH nema snažnu filmsku industriju?
Jugoslavenski ratovi početkom devedesetih razbili su društvo na načine koji imaju dugoročne posljedice na održivost pan-balkanske filmske industrije. U poređenju sa svojim komšijama, Bosna i Hercegovina je ostala relativno nerazvijena nakon pada Jugoslavije. Štaviše, kombinacija fizičkih (uništavanje infrastrukture) i društvenih efekata rata (etnička podjela između Bošnjaka, Srba i Hrvata) učinila je novonastalu nezavisnu zemlju nesposobnom za izgradnju snažne nacionalne filmske industrije nakon raspada Jugoslavije. Film sigurno nije bio među prioritetima novonastale BiH.
Danas Bosna i Hercegovina proizvodi (u prosjeku) manje od pet dugometražnih igranih filmova godišnje. To je rezultat i nedostatka formalno obučenih filmskih ekipa i nedostatka finansijskih resursa za filmaše u zemlji. Iako je Sarajevo popularni filmski centar, još uvijek ne postoji nacionalni centar, zbog čega mnogi mladi režiseri traže sredstva na međunarodnom nivou. S obzirom da zemlja ulaže vrlo malo u film (godišnji budžet za produkciju svih vrsta filmova iznosi samo 1,76 miliona dolara), mnogi mladi umjetnici studiraju i nastavljaju karijere u drugim (često zapadnoevropskim) zemljama.
Pored nedostatka domaćih produkcija, očigledan je i nedostatak stranih produkcija koje dolaze snimati u BiH. To je zbog toga što vlada ne nudi značajne finansijske stimulative za međunarodne produkcije da ovdje snimaju. U poređenju sa susjednim zemljama, Bosna se izdvaja kao nepovoljna lokacija. Srbija i Hrvatska, na primjer, usvojile su finansijsku legislativu koja omogućava stranim produkcijama povrat novca od 25 posto za audiovizuelne projekte (u Srbiji, dodatnih pet posto povrata se daje projektima čija lokalna potrošnja prelazi 5,45 miliona dolara, a u Hrvatskoj, dodatnih pet posto povrata se daje projektima snimljenim u područjima sa “ispodprosječnim razvojem”). Sarajevski kanton uveo je 2019. program povrata, gdje kvalifikovane produkcije mogu ostvariti do 30 posto povrata ako se snimaju u Sarajevskom kantonu. Program je pokrenut kako bi se promovirale i međunarodne i domaće filmske i televizijske produkcije u BiH. Iako ova inicijativa predstavlja korak u pravom smjeru, njen doseg je daleko ograničeniji u poređenju s obuhvatnijim nacionalnim programima usvojenim u Hrvatskoj i Srbiji.
Više od 1,3 miliona Bosanaca posjetilo je kino 2023. godine. Dugometražni film Une Gunjak, Izlet, bio je najprofitabilniji domaći film u BiH, ali je zaradio samo 41.000 KM. Ovaj razočaravajući rezultat dolazi u širem kontekstu gdje bh. gledatelji biraju međunarodne filmove umjesto domaćih, s drastičnih 77 posto posjetitelja kina koji su u 2023. godini odabrali američki film, u odnosu na samo dva posto koji su odabrali domaći film. Ovaj trend može se objasniti nizom razloga, uključujući, ali ne ograničavajući se na, interese publike, nedostatak opcija kada su u pitanju bh. filmovi, te nemogućnost manjih domaćih produkcija da budu prikazane izvan nezavisnih kina.
Sarajevo Film Festival i grantovi za mlade umjetnike
S obzirom na popularnost Sarajevo Film Festivala (SFF), ironično je što ne postoji razvijen plan za razvoj filmske industrije u Bosni i Hercegovini. SFF je Sarajevu donio zvaničan interes za audiovizuelnu produkciju i uticao na stvaranje akademskih programa za film i produkcijskih kuća u Sarajevu. Industrija, uprkos svom sporom napretku, ide u ohrabrujućem smjeru, zahvaljujući naporima umjetnika i organizacija koje rade na domaćem terenu.
Počeci SFF-a vezani su za Opsadu Sarajeva. Reditelj Haris Pašović je 1993. organizovao prvi festival, koji je stekao podršku javnosti i poslužio kao alternativa opsadi koju su nad Sarajevom organizovale srpske političke i vojne vlasti od 1992. do 1995. godine. Prvi zvanični festival— organizovan od strane Obala Art Centra — održan je 1995. godine i od tada SFF-u postepeno raste popularnost. Festival je započeo ,,s ciljem pomoći obnovi civilnog društva i očuvanju duha kosmopolitskog gradaˮ, a svoju misiju nastavlja 30 godina kasnije.
SFF redovno privuče više od 100.000 posjetitelja i ostaje najveći godišnji filmski događaj jugoistočne Evrope. S obzirom na veliki priliv međunarodnih gostiju, festival je takođe postao ključni dio sarajevske ekonomije, izvor iz kojeg lokalna potrošnja svake godine doživljava vrhunac (N1, 2018). Ovaj festival ne privlači samo međunarodne i regionalne posjetitelje, već i domaće posjetitelje iz cijele zemlje. Festival inspiriše atmosferu zajedništva, ukazujući na potencijal filmskih događanja da služe kao inicijative za izgradnju zajednica u regionu.
Pored toga što transformiše grad, festival predstavlja priliku za filmske stvaraoce iz jugoistočne Evrope i Južnog Kavkaza da steknu globalnu vidljivost. Zahvaljujući redovnom održavanju festivala, Sarajevo je 2019. godine prepoznato kao UNESCO Grad filma. Ova oznaka pomaže gradu u ostvarivanju kulturnog, ekonomskog i društvenog razvoja kroz film i stavlja Sarajevo u bogatu mrežu od preko 20 gradova širom svijeta. U okviru ovog programa osnovani su i CineLink Industry Days, koji pružaju regionalnu platformu kroz koju se više od 1.000 stručnjaka iz filmske industrije okuplja tokom festivala kako bi unaprijedili razvoj filmske industrije i regionalne koprodukcije.
Kroz SFF, došlo je do opipljivih pomaka u filmskoj kulturi Sarajeva, što se jasno vidi u formiranju inicijativa za obrazovanje mladih. Jedna od takvih inicijativa je Sarajevo Youth Film Festival, poznat i kao Omladinski film festival. Festival, koji je počeo 2008. godine i godišnje se održava tokom pet dana, okuplja raznoliku publike i filmske stvaraoce sa Balkana i šire. Kao najveći festival kratkog profesionalnog filma u jugoistočnoj Evropi, program je pokrenut iz želje da se mladi filmski stvaraoci stave u fokus, pružajući im vrijednu priliku za umrežavanje i razvoj. Uz edukativne radionice (fokusirane na razvoj filma i umrežavanje) koje prate projekcije, festival je nesumnjivo podržao ambiciju Sarajevo Film Festivala da BiH učini regionalnim filmskim centrom.
Još jedna važna inicijativa koja je nastala uslijed uspjeha Sarajevo Film Festivala je Sarajevo Film Fund. Kako navode organizatori, „Filmski fond Sarajevo grad filma je osnovan s ciljem pružanja sredstava za stimulisanje, razvoj i poboljšanje filmske kreativnosti, filmske produkcije i filmskog preduzetništva u Federaciji Bosne i Hercegovine.“ Fond, koji funkcioniše kao inicijativa mreže UNESCO kreativnih gradova, pruža mladim filmskim stvaraocima grantove za razvoj dokumentaraca, kratkih i dugometražnih filmova na domaćem terenu. Nažalost, zbog političkih promjena u BiH, Filmski fond je bio van funkcije posljednjih godinu i po dana, što je uticalo na mogućnost finansiranja domaćih projekata.
Iako nije direktno povezan ni s jednim od festivala, Program Kreativna Evropa također je odigrao ključnu ulogu u revitalizaciji filmske kulture Bosne i Hercegovine. Od 2014. godine, program Kreativna Evropa—inicijativa Evropske unije—pruža grantove za podršku kreativnim medijskim projektima i razvoj regionalnih produkcijskih industrija. Kao potencijalna članica EU, bh. produkcijske kuće i producenti mogu se prijaviti za grantove koji će podržati stvaranje filmova na domaćem terenu. Ovo nesumnjivo ima potencijal za revitalizaciju filmske kulture u BiH. Glavni problem s programom Kreativna Evropa, međutim, je što korisnici grantova moraju prethodno dobiti finansijska sredstva za svoje projekte na domaćem terenu prije nego što se prijave za grant Kreativne Evrope, i to često iz državnih fondova. Program Kreativna Evropa nije namijenjen finansiranju cijelog filmskog projekta, već da dopuni grantove koji su već primljeni. To može biti problem, s obzirom na teškoće u pribavljanju novca putem domaćih organizacija, pogotovo s obzirom na privremenu blokadu Filmskog fonda Sarajevo grad filma.
Potencijali za međuregionalnu filmsku industriju
Nije samo BiH ta koja je nedovoljno predstavljena u filmu na zapadnom Balkanu. Dok industrije Hrvatske i Srbije pružaju više podsticaja za filmsku proizvodnju na nacionalnom nivou, njihove produkcije i dalje teško dostižu razvijene industrije zabave u zapadnoj Evropi. Mogućnosti za saradnju između zemalja jugoistočne Evrope su sve češće, formirajući regionalnu umjetničku mrežu koja prelazi političke granice.
Mnogi filmski stvaratelji u BiH traže finansiranje i partnerstva u regionu, djelimično pod uticajem zajedničkog kulturnog interesa i jezika. Zbog relativno niske gledanosti, potencijal za širu, globalnu industriju u svakoj od zemalja zapadnog Balkana je nizak, ali zajednički napori susjednih država jugoistočne Evrope mogli bi donijeti veće rezultate.
Mnogi nedavno producirani filmovi iz regiona su koprodukcije između zemalja Balkana i okolnih zemalja. SEE Cinema Network, na primjer, ,,aktivno promoviše razvoj međunarodnih koprodukcija i podržava proizvodnju kratkih filmova” u jugoistočnoj Evropi. Balkan Documentary Film Center takođe pruža resurse dokumentarcima kao regionalni kreativni laboratorij baziran u Sofiji i finansiran od strane Kreativne Evrope.
Partnerstva između zemalja zapadnog Balkana podsjećaju na historiju razvoja filma u regionu tokom vremena Jugoslavije. Regionalni napori za promociju filmske produkcije zapadnog Balkana globalnoj publici imaju veliki potencijal, ne samo u kulturnom, već i u političkom smislu. Sveobuhvatan duh saradnje može da ujedini publiku iz regiona, spajajući ljude koji historijski nisu uvijek imali isti pogled na stvari.
