Prema Arheološkom leksikonu BiH iz 1988. godine regija 14 ima zabilježena 252 lokaliteta od kojih je 50 na području općine Visoko. Od tih lokaliteta 6 je do sada proglašeno nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine, dok su 3 lokaliteta na privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika. Visoko je grad koji se oduvijek dičio svojom bogatom …
Prema Arheološkom leksikonu BiH iz 1988. godine regija 14 ima zabilježena 252 lokaliteta od kojih je 50 na području općine Visoko. Od tih lokaliteta 6 je do sada proglašeno nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine, dok su 3 lokaliteta na privremenoj listi Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika. Visoko je grad koji se oduvijek dičio svojom bogatom historijom, Visoko je kolijevka Bosne, u Visokom je napisana povelja Kulina bana koja se smatra rodnim listom srednjovjekovne Bosne, Visoko je kraljevski grad, u Visokom se vršila krunidba bosanskih vladara.
Davno prošlo vrijeme.
Visoko danas predstavlja općinu u kojoj je kultura i sve što ima veze sa istom umrlo. Umrlo je tako davno da se većina današnje omladine i ne sjeća boljih vremena. Pitala sam 12 prijatelja, studenata znaju li koliko imamo nacionalnih spomenika, samo jedna studentica, arheologinja, je znala tačan odgovor. No, da li su mladi krivi za svoje neznanje i nezainteresovanost ili pak krivca treba tražiti negdje drugo. Obilaske lokaliteta nacionalnih spomenika sam počela sa meni lično najbitnijim.
Ne meni, kao arheologu, nego meni kao mladoj osobi iz Visokog, mjesto na kojem sam bila bezbroj puta sa prijateljima i sama, provodeći lijepe dane u prirodi brda koja okružuju moj grad.
Proglašen je nacionalnim spomenikom 2004 godine. Arheološka istraživanja su se vršila tokom 2007 i 2008 godine. Nakon istih urađeno je ovo što se vidi na slici – restauracija i konzervacija otkopanih zidina. I ovo danas predstavlja stari grad Visoki. Slika obuhvata sve što se ima vidjeti nakon što se popnete uz kozije staze koje nisu adekvatne ni za koga, osim zaljubljenika u ekstremne sportove, a o osobama s invaliditetom, kojima bi pristup morao biti omogućen, je iluzorno i razmišljati.
Tabla sa osnovnim podacima, kakve inače stoje pored nacionalnih spomenika, je ovdje misaona imenica. Jedini trag pismenosti koji ćete vidjeti tu su urezana imena ljudi, koji su smatrali da je njihova posjeta srednjovjekovnom gradu Visoki toliko bitna u historiji lokaliteta starog preko 700 godina, da treba ostati ovjekovječena u kamenu.
No, kada kraljevski grad izgleda ovako, kada je pristup napravljen kao izazov svakome koji dođe da ga posjeti imena u kamenu su najmanji problem, kao i gomila smeća koje se nalazi tu i mnogobrojni ostaci ognjišta – ali ne onih srednjovjekovnih – nego modernih. Samo u Visokom možete zapaliti vatricu na nacionalnom spomeniku i uz pivo i kobasice uživati u pogledu.
Slijedeća lokacija se nalazi tačno u podnožju brda Visočica. Nacionalni spomenik crkva svetog Prokopija (slika iznad). Nalazi se na izlazu iz grada, na putu prema Kiseljaku i među mlađim ljudima je poznata kao dobra lokacija za cuganje navečer, pisanje uvredljivih grafita ili pak razbijanje prozora, onako iz ”ćejfa”. Crkva svetog Prokopija proglašena je nacionalnim spomenikom 2004. godine i od te godine uredno propada zbog nemara i nerada ljudi kojima je posao da se brinu o kulturno-historijskom naslijeđu Visokog.
U crkvi svetog Prokopija u Visokom danas se čuva jedna od najpoznatijih i najvećih zbirki ikona u Bosni i Hercegovini. Čuvaju se u nezamislivo neadekvatnim uslovima – smještene su na podu galerije crkve i na podu u prostoriji iznad proskomidija. Jedino što ih čuva od eventualnih napada vandala, na koje je ovo zdanje naviklo već godinama, je sloj prašine koji ih prekriva. Posljednji napad vandala na ovaj nacionalni spomenik se desio sredinom januara ove godine.
U samom centru Visokog nalazi se Tabačka/Tabhanska džamija koja je proglašena nacionalnim spomenikom 2003. godine. Pretpostavlja se da je izgrađena nekad u XVII stoljeću. Izgradili su je pripadnici tabačkog esnafa, odnosno zanatlije koje su se bavile štavljenjem kože. Predstavlja jednu od 9 starih džamija koje su se nalazile na području Visokog. Prvobitna džamija je više puta stradala tokom historije obično od požara i poplava. Nakon proglašenja nacionalnim spomenikom implementiran je Projekat rekonstrukcije, restauracije i konzervacije džamije od 2005. do 2008. godine.
Uz džamiju nacionalnim spomenikom je proglašen manji harem koji se nalazi uz istu te sadrži forme aginskih, ulemanskih i derviških nišana. Ovi nadgrobni spomenici s početka XIX stoljeća su dobili novu funkciju u XXI stoljeću – koriste se kao naslonjač za leđa tokom tradicionalnih dana trgovine u Visokom – među građanima poznate manifestacije pod nazivom “Vašer“. Tada posjetioci manifestacije, ukoliko nisu zainteresovani za odmor u baštama kafića, predahnu u hladu naslonjeni na nišane u sklopu jednog od nacionalnih spomenika u Visokom. Naravno, bilo kakva oznaka o tome da je ovaj objekat važan ne samo za historiju Visokog, nego i države Bosne i Hercegovine, nije prisutna.
U mjestu Arnautovići, nedaleko od Visokog, nalazi se arheološko područje Mili, krunidbena i grobna crkva bosanskih kraljeva. Status nacionalnog spomenika ovaj lokalitet je dobio 2003. godine. Riječ je o jednom od najbitnijih srednjovjekovnih lokaliteta na području Bosne i Hercegovine. Istraživanje ovog lokaliteta je vršeno u više navrata od početka XX stoljeća.
Da odete u Mile danas, vidjet ćete iskasapljeno nacionalno blago naše države, vidjet ćete nejasne obrise crkve koji su brutalno stiješnjeni blizinom kuća, presječeni prugom i lokalnom cestom. Vidjet ćete nastavak agonije, koja traje desetljećima, ljudi koji žive u kući koja skoro da dodiruje crkvu u kojoj je sahranjen kralj Tvrtko I Kotromanić. Vidjeti ćete uzorane njive pola metra od zidina crkve, u prvoj zoni zaštite ovog nacionalnog spomenika. Ustvari, dobiti ćete jasnu sliku koliko se naša država i moj grad brine o našoj historiji.
Uz ovu crkvu stajao je i prvi franjevački samostan,izgrađen 1340/41. godine nakon uspostave Bosanske franjevačke vikarije. Tokom vremena je rušen te definitivno nestaje kraljem XVII stoljeća. Na sreću svih građana Visokog, franjevci se vraćaju i 1900. godine grade objekat samostana na drugoj lokaciji. Samostan svetog Bonaventure proglašen je nacionalnim spomenikom 2012. godine, te se sastoji od zgrade samostana sa gimnazijom i sjemeništem, pripadajućom crkvom i dijelom pokretnog naslijeđa – zbirkom slika starih majstora.
Tokom zadnjeg rata u zgradi Konvikta bila su smještene jedinice Armije BiH. Nakon 1995. godine objekat je vraćen u posjed franjevaca, te su u njega ponovo smješteni đaci i profesori, koji su tokom rata izmješteni u Bašku vodu. Franjevački samostan danas predstavlja utočište kulture i obrazovanja u Visokom. Njihova biblioteka koja sadrži preko 60 000 naslova dostupna je svima, besplatno, je temelj na osnovu kojeg sam ja, kao i drugi studenti završila brojne ispite, seminarske i stručne radove. U sklopu samostana je etnografska zbirka, zbirka savremene umjetnosti i lapidarij sa eksponatima iz prahistorije, antike i srednjeg vijeka.
Zastupljenost prahistorijskih lokaliteta na području općine Visoko evidentirana je još krajem XIX stoljeća. Najveće neolitsko nalazište, a od 2006. godine i nacionalni spomenik, je prahistorijsko naselje na lokalitetu Okolište, u naseljima Okolište i Radinovići. Istraživanje lokaliteta trajalo je 5 godina, završno sa 2007. godinom. Zaključeno je da se radi zasigurno o najvećem neolitskom lokalitetu u Bosni i Hercegovini starom oko 4 500 godina. Ako želite doći do istog, trebate da nađete naselje Okolište što i nije tako teško iako oznaka, naravno, nema. Nakon toga vozite sve do kraja naselja (po uputama koje sam i ja dobila, od ljudi koji su radili na istraživanjima) i ugledati ćete niz njiva –jedna od tih njiva je mjesto na kojem su vršena istraživanja. Koja tačno – pa odaberite sami svakako sve izgledaju isto.
Dolaskom na mjesto najvećeg neolitskog lokaliteta u Bosni i Hecegovini završena je tura obilaska nacionalnih spomenika u općini Visoko. Zaključak o stepenu zaštite, očuvanosti i promociji izvucite sami. Na osnovu mog iskustva mogu vam reći da sve to puno ljepše izgleda na web stranici općine pa možda je ipak bolje da taj utisak ne kvarite dolaskom na lice mjesta i posjetom lokaliteta koji predstavljuju bitne dijelove u slagalici bosanskohercegovačke historije.
