U razgovoru za Balkan Diskurs, Raif Dizdarević, nekadašnji predsjedavajući Predsjedništva Savezne Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) i ambasador te države u Bugarskoj, bivšem Sovjetskom Savezu i Čehoslovačkoj, govori o sudbonosnom ,,NE!” Staljinu kao odgovor na rezoluciju Informbiroa, te o odnosima Sovjetskog Saveza i Jugoslavije tokom i nakon Drugog svjetskog rata.
Kao dio plejade ambasadora u poratnim godinama koji su stvarali međunarodni front odbrane i koji je sa samo 26 godina, u Bugarskoj, tadašnjem najvećem satelitu Sovjetskog Saveza, ostao kao jedino osoblje ambasade nakon pogoršanja odnosa, Dizdarević je ponosni učesnik te jugoslovenske borbe bez oružja i jedan od posljednjih svjedoka te epohe.
Vlast kvari, a apsolutna vlast kvari apsolutno
Dizdarević vidi agresivni sovjetski pritisak, koji je kulminirao rezolucijom Informbiroa, kao proizvod događaja koji su se odigrali u samom Sovjetskom Savezu, odnosno deformacijom ideala koje je nosila Oktobarska revolucija, te srastanja partije sa državnim aparatom. Ipak, uzimajući u obzir istovjetnost radničkog pokreta i takav Sovjetski Savez, s hegemonskim pretenzijama, je za rukovodstvo Komunističke partije Jugoslavije (KJP) u ratnom periodu bio stariji ideološki brat.
Kao prva zemlja radničke revolucije i svjetski bedem socijalizma, Sovjeti su, govori on, imali svojevrsno patronstvo nad svjetskom komunističkom revolucijom. Taj kapital stečen uspješnošću revolucije je KPJ, kao i sve druge srodne partije, stavljalo u maltene vazalski položaj u odnosu na Sovjetsku komunističku partiju (SKP). Na osnovu tog kapitala, a pod paravanom međunarodnog pokreta jednakih u borbi za radnička prava, Sovjeti su prvo preko Kominterne, treće Internacionale, a kasnije preko Kominforma, uspostavljali centralizovane odnose.
Tijela koja su imala svrhu međunarodne partijske organizacije za dobrobit svjetske revolucije, prisjeća se Dizdarević, pretvorila su se u tijela koja su oličavale centralizovane odnose i čije je izvještavanje bilo samo puko obavještavanje Sovjeta.
Opipavanje terena
On kaže kako je jačina otpora na prostoru bivše Jugoslavije bila umnogome neočekivana među zemljama Osovine. Snage Narodnooslobodilačke borbe, pored značajnih ograničenja u ljudstvu i materijalu, pružale su dovoljan otpor da remete planove okupatora. Takav otpor je stvarao povremene, kako navodi, nevelike, slobodne teritorije od kojih je poznatija Fočanska republika.
Planovi rukovodstva Centralnog komiteta KPJ, objašnjava Dizdarević, u vrijeme kada su 1942. godine imali veliku slobodnu teritoriju, pokušali pretvoriti AVNOJ u vrhovno političko tijelo s ingerencijama centralne vlasti.
,,Ipak, Sovjetski Savez je bio taj koji je tada rekao ,,NEˮ nakon što smo ih obavijestili o namjerama”, kaže on i dodaje da je tada pametno procijenjena nemogućnost nadmudrivanja sa Sovjetima. No, takav oprezan pristup nije se zadugo primjenjivao.
Počeci neslaganja
Omamljeno prividom slobode, jugoslovensko rukovodstvo se odlučilo na krajnje neočekivan potez. Dizdarević priča kako je Tito tek nakon donošenja odluka i završenog zasjedanja AVNOJ-a obavijestio Kominternu o samom događaju.
,,Trn u oku Sovjetima bila je transformacija AVNOJ-a u zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo Jugoslavije i uspostava Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ), sa svim obilježjima narodne vlade, preko kojeg će AVNOJ ostvarivati svoju izvršnu funkciju. Oni su donošenje odluke o unutrašnjem uređenju koje će umnogome uticati i na poratno državno ustrojstvo bez njihovog odobrenja smatrali krajnje neprihvatljivim, što se može vidjeti i u zvaničnom odgovoru ministra inostranih poslova Sovjetskog Saveza”, objašnjava Dizdarević.
Iz Moskve je, kako se sjeća, tada stigao telegram koji je potpisao Molotov tvrdeći da im je zabijen nož u leđa i da je bez njihovog znanja i dogovora učinjeno, ono što, kako su oni smatrali, nije trebalo činiti.
Nakon rata – rat
I pored razmirica koje su se javljale u odnosu KPJ i SKP(b), Sovjetski Savez je značajno pomogao u oslobađanju okupirane Jugoslavije pri svom pohodu na Berlin. No, u svjetlu ove zajedničke pobjede, pristup Jugoslaviji nije promijenjen.
,,Sovjeti su prema nama poslije rata imali dva kolosijeka odnosa – jedan je bio vezivanje Jugoslavije u maksimalnoj mogućoj mjeri u svim oblastima potreba razvojnih interesa; vezati je za Sovjetski Savez i učiniti je potpuno zavisnom, od privrednog do vojnog aspekta dok je drugi bio stalan pritisak na nas da se u svim pitanjima podredimo Sovjetskom Savezu i da naravno, o svemu, bilo da je riječ o unutrašnjem razvoju ili spoljnim odnosima, konsultujemo”, kaže naš sagovornik.
No, ovakav pristup nije bio specifičan za Jugoslaviju. Ovakvim potezima, Staljin je pokušao staviti pod kontrolu kompletan Istočni blok. Jedan od načina za tako nešto je bilo formiranje Kominforme nakon raspuštanja Kominterne, međunarodne organizacije koja će koordinisati rad marksističko-lenjinističkih partija u oslobođenoj Evropi, sve pod patronatom Sovjetskog Saveza, koja će kasnije i optužiti KPJ za skretanje sa puta Marksizma-Lenjinizma.
Ono što je bilo specifično, sjeća se Dizdarević, jesu ,,nesporazumi” koji su se javljali. Kao najozbiljniji od tih ,,nesporazuma”, kaže on, bio je da su među sovjetske naučnike koji su radili u Jugoslaviji ubacivani obavještajci, te da su Sovjeti tako za sebe vezali više od 9 hiljada ljudi na položajima.
Kada spoljna politika postane unutrašnja
Možda i glavni uzrok pogoršanja odnosa jeste krajnje asertivna spoljna politika Jugoslavije nakon završetka Drugog svjetskog rata. Svođenje Albanije na položaj praktično satelita kroz značajna ulaganja, te kroz kredite koji su, primjerice 1947. predstavljali 56.7% kompletnog budžeta te države za tu godinu, prikazivali su jugoslovensku želju da se nametne u regionu.
Na prvu, ovakav pristup protivnika nije pronašao ni u Staljinu koji je Đilasu u februaru rekao da nema ništa protiv da Jugoslavija ,,proguta” Albaniju.
Jugoslavija je, kako kaže Dizdarević, žurila sa integrisanjem Albanije koje se već činilo kao sasvim realna stvar, uzimajući u obzir da se tako i rješavalo pitanje albanske nacionalne manjine u tadašnjoj jugoslovenskoj pokrajini Kosovu i Metohiji.
Ovaj, naizgled podržavajući Staljinov stav je imao svoju pozadinu. On je izričito tražio da prvo dođe do ujedinjenja Bugarske i Jugoslavije, smatrajući da će se, uz Dimitrova, koji je bio poslušniji od albanskog rukovodstva, s kojim Sovjeti nisu imali maltene nikakve veze, Titova ekspanzija umiriti.
Dizdarević kaže, da je upravo najburniji period bio početak 1948. godine kada su počeli intenzivniji napori da se svi dogovori pretvore u praksu. On smatra da Staljinu, iako je načelno bio za tu ideju, ,,to nije odgovaralo, jer smo mi bili najopasniji primjer da će se sa shvatanjima za koja smo se zalagali inficirati čitav lager komunističkih partija koje su bile ekspoziture Sovjetskog Saveza.”
Stvari se komplikuju
Nedugo nakon ovih dogovora, Sovjetski Savez odbija vojnu saradnju sa Jugoslavijom sa obrazloženjem: ,,Šta će vama vojska kad imate nas?”. Taj potez Dizdarević vidi kao posljednji signal jugoslovenskom rukovodstvu da se ozbiljnije pozabavi problemom. Te godine, 1. marta, Centralni komitet KPJ je na tački dnevnog reda imao i tačku ,,Odnosi Jugoslavije i Sovjetskog saveza”.
Nedugo nakon toga, u Jugoslaviju je stiglo Staljinovo i Molotovljevo pismo napisano krajnje svađalačkim tonom. Prema Dizdarevićevim riječima, jugoslovenskom rukovodstvu su se u tom pismu pripisivali ,,antisovjetizam, nedobroželjni odnosi prema njihovim predstavnicima i ocjena da u KPJ više ne dominira klasna borba protiv kulaka i bivših vlastodržaca” na koje je rukovodstvo odgovorilo na dostojanstven način, pobijajući tvrdnje jednu po jednu na kraju nazvavši sve krivom obaviješćenošću, te pozvavši sovjetski vrh da pošalje delegaciju koja bi se na licu mjesta uvjerila u neosnovanost tvrdnji.
Dizdarevića nije iznenadilo sovjetsko odbijanje ovog prijedloga. Na račun Jugoslavije je stiglo još optužbi s posebnim zahtjevom – prisustvo na famoznom sastanku Informbira ,,pošto nastavljate lošim putem kojim ste krenuli, te dovodite u pitanje opstanak socijalizma u Jugoslaviji.”
Već tada, prema njegovim riječima, je sve bilo spremno za potpunu izolaciju Jugoslavije. Kasnije će se saznati da su posljednje prijeteće pismo Sovjeti poslali prvo svim istočnoevropskim zemljama sa zahtjevom da se oni obrate pismom Jugoslaviji kako se slažu sa stavom Sovjetskog saveza.
Biti ili ne biti (satelit) – pitanje je sad!
Svima nam je poznat odgovor koji je jugoslovensko rukovodstvo saopštilo Kominformi odnosno Staljinu. No, pitali smo Raifa Dizdarevića, da li je bilo kolebanja u vezi s odlukom na šta nam je on odgovorio da je odluka mogla biti samo ne, ,,jer u suprotnom – nema Jugoslavije”, te da je jugoslovensko nepojavljivanje na sastanku bilo odbijanje da budu osuđeni.
Za Dizdarevića je ključno pitanje bilo: ,,Hoćemo li podleći tom pritisku i prihvatiti odnose koji nas stavljaju u položaj satelita i lišavaju nas nezavisnosti i ravnopravnosti ili ćemo reći ‘NE!’ svjesni da se borimo za poštenu stvar, svjesni da se borimo za očuvanje već izvojevanih tekovina, da se borimo za istinu, za progres.”
Odvajanje ,,kukolja od žita”
Kao poziv za pobunu u okviru KPJ, on vidi i posljednju rečenicu u rezoluciji Informbiroa. U njoj se tvrdi da postoje zdrave snage, čija je dužnost da prisile rukovodstvo da se pokaje, a ako to ne uradi, da je to rukovodstvo potrebno zamijeniti novim, internacionalističkijim. Pitanje je bilo koje su to ,,zdrave snage” u rukovodstvu, smatra Dizdarević.
Prema njegovom mišljenju, tu se prvenstveno misli na Sretena Žujovića Crnog i Andriju Hebranga, čije uloge, on smatra izuzetno značajnim, jer su oni sjedili u Politbirou i obavještavali Ruse o svemu što se događalo u periodu kad su počeli nesporazumi i sukobi. Štaviše, Žujević je kasnije i priznao da je sve bilješke sa sastanka Politbiroa davao ambasadoru Lavrentijevu.
Andriju Hebranga je, kako priča Dizdarević, Moskva neskriveno favorizovala. Kada je, kako kaže, Kardelj drugi put bio kod Staljina, razgovarao je s njim o problemima jugoslovensko-sovjetskih mješovitih društava u kojima su Sovjeti nametnuli takav odnos da su u tim društvima držali sve pozicije dok jugoslovenski predstavnici u istim nisu mogli čak ni da dobiju podatke iz knjigovodstva.
,,Ovo je Kardelju bio drugi sastanak sa Staljinom. Njihov prvi sastanak je bio toliko loš da je Kardelj uvrijeđen rekao: ,,Za mene Staljin ne postoji onakav kakav je bio.” Naravno, Kardelj se spremao da će i ovaj sastanak bio veoma loš. Međutim ovaj ga je dobro primio i rekao da ta društva treba ukinuti rekavši da smo mi u pravu. Kardelj je vidio da Staljin zna da on dolazi s tim pitanjem i u jednom trenutku je Kardelj pomislio: ,,Pa u našem rukovodstvu postoji neko ko obavještava Ruse”. ,,To je bio Andrija Hebrang”, sjeća se Dizdarević.
Zahuktavanje propagandne mašine
Sa rezolucijom Informbiroa, kako Dizdarević tvrdi, sva komunikacija i sve dogovoreno je prestalo da se održava. ,,Na Istoku je danonoćno išla jedna propaganda koja će nas nazivati fašistima i ubicama. Formirani su i obavještajni centri oko naših granica, ubacivane su obučene terorističko-diverzantske grupe…to su bili mali ratovi”, kaže on.
Protiv Jugoslavije je u tom trenutku bila sovjetska obavještajna mašinerija uz sve komunističke partije u svijetu koje su morale prihvatiti osudu Jugoslavije i KPJ. No, ni oružani rat nije bio daleko. Sovjetske trupe u Mađarskoj su bile tik uz granicu, davajući do znanja Jugoslovenima s kim imaju posla.
Raif Dizdarević otkriva neke od načina kojim su se vlasti spremale za potencijalni oružani rat: ,,Mi smo se spremali za odbranu, pripremali smo glavni štab partizanskih odreda za borbu na okupiranoj teritoriji, a i izmjestili smo iz pograničnog područja neke fabrike u brdovite dijelove Bosne, nešto u Crnu Goru i jedan dio u Hrvatsku računajući da, ukoliko dođe do agresije, ćemo na onom dijelu koji ne možemo braniti voditi partizanski rat”, kaže on.
Poraz u kratkom – pobjeda u dugom roku
Zvanična podjela Beograda i Moskve u potpunosti je anulirala sve napore rukovodstva Jugoslavije da se nametne kao lider u regionu, dok je za Moskvu predstavljalo veliku pobjedu u osiguravanju bezrezervne podrške u Istočnoj Evropi kao i primjer kako prolaze ,,odmetnici” od Istočnog bloka.
Nedugo nakon Rezolucije, nastupio je potpuni krah jugoslovenske politike prema Albaniji, Bugarskoj i Grčkoj. Potpuna vezanost Albanije za Jugoslaviju i Staljinovo aminovanje iste, okončala se sovjetskom kompenzacijom benefita jugoslovensko-albanskog prijateljstva i Enver Hodžinim pro-titoističkim čistkama s Koči Džodžijem kao predvodnikom.
Preslikan scenario se desio u Bugarskoj. Nakon Bledskih sporazuma Tito-Dimitrov i sve realnijoj Balkanskoj federaciji, zajedničkog ,,saslušanja” kod Staljina, rezolucija Informbiroa je učinila da Bugarska otkaže sve sporazume i ugovore, osim onom o praštanju ratne štete, kojom se Jugoslavija odrekla 25 miliona dolara.
Pretenzije o integrisanju Grčke u Balkansku federaciju, sjeća se Dizdarević, iako nisu direktno poremećene rezolucijom Informbiroa, s obzirom da Staljin nikad nije aktivno podržavao Komunističku partiju Grčke, okončane su obustavom podrške i zatvaranjem granice prema Grčkoj 1949. godine.
Od ,,juriša na nebo” do svjetskog čuđenja
Jugoslavija je, te 1948. godine bila u krajnje nezavidnom položaju. Ni tokom Drugog svjetskog rata, a ni poslije njega, stav zapadnih sila nije bio blagonaklon prema Narodnooslobodilačkoj borbi. Ipak, činjenica da je blokovskom podjelom Jugoslavija ,,pripala” Sovjetskom savezu, Zapadu nije davala pravo za daljnje miješanje. Stoga je ovo odmetništvo jugoslovenskog rukovodstva u zapadnim medijima doista predstavljeno kao ,,juriš na nebo”.
Pobjednička Crvena armija, okruženost sovjetskim satelitima, nezavidno poratno interno stanje u zemlji su sve bili faktori koji su predviđali neslavan kraj ovom buntovništvu.
Dizdarević uspješnost međunarodne odbrane vidi nadvladavanjem mišljenja kako Jugoslavija zaista uspijeva da se brani već godinu i po krajem 1949. ali i sovjetskim isfrustriranim protestom u Ujedinjenim nacijama.
,,Tada je, početkom 1950. godine Jugoslavija ušla u prve pregovore sa Zapadom, te je nedugo zatim, prva pomoć u hrani stigla od Amerike a onda od Francuske, Engleske i Amerike zajedno”, priča on.
Dizdarević period od 1953. do 1955. godine vidi kao među-period ne tako agresivan anti-jugoslovenski period, s obzirom da je u sovjetskom rukovodstvu ,,polako nadvladavalo mišljenje da i sam Sovjetski savez trpi štetu zbog te politike.” Tada je Tito pozvao Hruščova u Beograd, te je došlo do poboljšanja odnosa.
U osvrtu na događaj, Dizdarević smatra da bi Jugoslavija, da je poklekla, postala obični sovjetski logor, koji bi provodio imperijalističku politiku, ali kao obični pipak iste. On apostrofira i iznenađenje tadašnjeg rukovodstva i javnosti postupcima Staljina, koga su svi obožavali, ali i unezvjerenosti zbog činjenice da se zemlja, vojno i materijalno ograničena morala braniti od svjetske sile.
Dizdarević tvrdi da je Jugoslavija sve što je dobro uradila uradila zahvaljujući tom ‘NE’ Staljinizmu, jer ju je to učvrstilo na njenom putu. Ideja samoupravljanja, nastala kao raskrštavanje sa staljinističkom kolonizacijom, ujedinjavanje po odbrani teško izvojevane revolucije, za neke dekolonizacije, kao uvod za nastajanje pokreta Nesvrstanih, te učvršćavanje zemlje na svjetskom nivou, na principu miroljubive koegzistencije i zajedništva.
Raif Dizdarević je svjedok jedne generacije. Kao učesnik Narodnooslobodilačke borbe, kasnije aktivni član diplomatske službe i važan faktor u jugoslovenskoj politici, svoje djelovanje je okončao kao jedan od posljednjih Predsjednika Jugoslavije.
Njegova knjiga ,,Sudbonosni podvig Jugoslavije – (Podsjećanja na istorijsko NE staljinizmu – događaj koji je opredijelio budućnost Jugoslavije)” ali i ovaj intervju imaju nemjerljiv značaj. On budućim generacijama u amanet ostavlja Artefakt o sudbonosnom potezu, herojstvu i snazi tadašnjih političara ali i upozorenje novim naraštajima da svoju državnost brane po svaku cijenu.
