„Tvrđava Jajce i nakon 620 godina stoji kao simbol grada i nijemi svjedok burne historije“, o kraljevskom gradu započinje razgovor Slavica Drmić, nastavnica historije u osnovnoj školi „Jajce“ iz Kruščice.
Stari temelji
Da korijeni grada Jajce sežu sve do III stoljeća svjedoče temelji hrama boga Mitre. Ipak, Jajce je svoj najveći pečat dobilo u vremenu srednjovjekovne bosanske države ili Bosanskog kraljevstva. U tom periodu, tačnije 1396. godine, Jajce se prvi put spominje u pisanim dokumentima.
Osnivač grada je Hrvoje Vukčić Hrvatinić, veliki vojvoda bosanski i herceg splitski. Pod njegovom vladavinom grad je počeo da se razvija, te je započeta izgradnja tvrđave čije zidine i danas stoje kao podsjetnik na prošlost. Dolaskom Stjepana Tomaševića na vlast 1461. godine, grad Jajce postaje prijestolnica Bosanskog kraljevstva.
Vodič Franjevačkog muzeja Franjo Leovac pojašnjava kako je Stjepan Tomašević mlad preuzeo vlast, u prilično teškom trenutku.
„S jedne strane, trebao je preuzeti kraljevstvo koje je u tom periodu bilo respektabilno u okvirima svijeta Europe, a s druge strane moćno Osmansko carstvo dolazi sa Istoka i sa sobom donosi veliki broj vojske i želju za širenjem“, govori nam Franjo Leovac.
Velike sile pred vratima grada
Slavica Drmić pojašnjava da je tvrđava podignuta na uzvisini od 470 metara, a izgrađena je u vrijeme velikih osvajanja i teritorijalnih širenja u Evropi. Cilj izgradnje je bilo očuvanje nezavisnosti srednjevjekovne bosanske države, te zaštita moći tadašnjeg vladara Hrvoja Vukčića Hrvatinića. Međutim, ta namjena nije ispunjena.
Nakon što je 1462. godine kralj Stjepan Tomašević odbio platiti danak Osmanskom Carstvu, sultan Mehmed Fatih II poduzima vojni pohod na Bosnu. Naredne godine Bosna je pala pod vlast Osmanlija. Ipak, pobjeda je bila kratkotrajna, a uslijedio je buran period, ispunjen ratovima i bitkama.
„Nekih 70 godina nakon izgradnje tvrđave, kraljevska država Bosna pala je pod osmansku vlast. Ali tvrđava i grad Jajce su izdržali, te je i nakon te godine tvrđava stajala kao simbol otpora i čuvar nezavisnosti grada“, kaže Drmić.
Upravo zbog straha da će Osmanlije početi da prodiru u Bosansko kraljevstvo, Stjepan Tomašević je molio evropske vladare za pomoć ali je nije dobio. Kada su Osmanlije počele da zauzimaju neke dijelove kraljevstva, kralj je pobjegao iz Bobovca u Jajce, a zatim iz Jajca u Ključ. Međutim, kada se Stjepan Tomašević predao u Ključu, vraćen je u Jajce gdje je i pogubljen po naredbi sultana Mehmeda II.
Legenda kaže da je sultan Mehmed II naredio da kralj Stjepan Tomašević bude sahranjen na mjestu na kojem on ne vidi svoj grad, ali grad vidi njega. Grob se nalazi u Zastinju kod Jajca, gdje je 1888. godine arheolog Ćiro Truhelka iskopao kraljeve kosti, a 2004. godine je grob proglašen i nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.
„Koncem 19. i početkom 20. stoljeća, ostaci Stjepana Tomaševića su kratko bili u Sarajevu, pa u Beču, pa su onda vraćeni u Jajce i dati Franjevcima na čuvanje“, priča Leovac.
Tokom Prvog i Drugog svjetskog rata, kosti su se premještale iz samostana u crkvu kako bi se sačuvale od uništenja. Krajem 1995. i početkom 1996. godine ostaci su bili u Splitu. Tek 1999. godine vraćeni su u Jajce, gdje se i danas čuvaju u Franjevačkom samostanu.
Bitka za Jajce
„Nedugo nakon osmanskog osvajanja Bosne, u ljeto 1463. godine uslijedila je vojna akcija ugarskog kralja Matije Korvina kojom je uspio zauzeti veći dio sjeverne Bosne, uključujući i grad Jajce. On je osnovao Jajačku banovinu sa sjedištem u Jajcu“, objašnjava Drmić.
Zbog povoljnog položaja, te činjenice da su kroz njega vodili trgovački putevi ka Splitu, borba između Ugarske i Osmanskog carstva oko Jajca se nastavila sve do 1528. godine. Kako Drmić kaže, nakon skoro 130 godina svog postojanja, tvrđava je mahnula bijelom zastavicom jer teret ratova i teret odbrane nisu mogli izdržati ni stanovnici a ni ona. Godine 1528. Jajce dolazi pod vlast Osmanlija i ulazi u sastav Bosanskog sandžaka.
„Graditelj tvrđave nije uspio u svojoj namjeri da sačuva nezavisnost države niti da zaštiti svoju vlastitu moć, ali je uspio da se stoljećima kasnije tj. sve do današnjeg dana priča o borbi tada moćnih svjetskih carstava za jedan lijepi grad na obalama dvije rijeke, Plive i Vrbasa“, ističe.
Veliki grad sa neobičnim imenom
„Jajce je jedini grad koji ima kontinuet od srednjeg vijeka, vjerovatno i ranije. Od srednjeg vijeka i Bosanskog kraljevstva pa do danas ljudi još uvijek žive u gradu Jajcu i između zidina, što nemamo u drugim gradovima“, objašnjava Leovac.
Za ovaj grad vežu se brojne legende. Sa samim imenom tvrđave i grada povezane su čak tri.
„Prva legenda kaže da je tvrđava nastala po uzoru na dvorac u Napulju – Castello dell'Ovo, što je u prevodu s italijanskog ‘tvrđava jaje’ (dvorac jajce), te da je i grad po tome dobio ime Jajce. Smatra se da je u to vrijeme Hrvoje Hrvatinić imao jake i čvste veze sa Vladislavom Napuljskim. Druga legenda koja je u narodu prihvaćena jeste da je grad dobio ime zbog jajolikog oblika terena na kom je tvrđava izgrađena. A treća legenda kaže da su neimari prilikom izgradnje, radi jačanja strukture tvrđave, u malter miješali jaja, te da je grad tako dobio ime koje i danas nosi“, govori nam nastavnica historije Slavica Drmić.
