Nakon 23 godine od kada su je uništili srpski nacionalisti u sklopu kampanje etničkog čišćenja velika džamija u Banja Luci – Ferhadija, otvorila je svoja vrata 7. maja. Uprkos postojećim tenzijama između Srba i Bošnjaka u Banja Luci, ceremonija otvaranja Ferhadije je prošla bez incidenata i time ostavila važan trag u problematičnoj historiji.
“Danas je sretan dan za muslimane Banja Luke i sve one koji su došli da proslave s njima. Mnogi hrišćani i katolici, kao i ateisti slave povratak Ferhadije. Kažu da je Banja Luka ponovno kompletan grad”, kazao je Osman efendija Kozlić, banjalučki muftija na otvaranju Ferhadije.
Kozlić se obratio mnoštvu koje je uprkos velikom osiguranju i strahovima od međuetničkog nasilja prisustvovalo otvorenju džamije. Oko 8.000 okupljenih – djece, porodica, starijih osoba ali i onih koji nisu muslimani, uz udobnost subotnjeg sunca uživali su u sceni koja je više podsjećala na izlet nego na događaj visokog sigurnosnog rizika.
Ferhadija nije uvijek bila mjesto međureligijskog slavlja. Napravljena je sredinom 16. stoljeća po zahtjevu Ferhat Paše Sokolovića, otomanskog generala i prvog beglerbega Bosne. Uništena je 1993. godine kao dio kampanje etničkog čišćenja muslimanske populacije Banja Luke od srpskih nacionalista. Raznesena je, zajedno sa džamijom Arnaudijom, koja se nalazi u blizini, u noći između 6. i 7. maja 1993. godine u opsežnoj i dobro planiranoj operaciji.
Ukupno 16 džamija je uništeno u Banja Luci u periodu između 1992. i 1995. Ostaci Ferhadije, dragulja otomanske arhitekture i jednog od bosanskohercegovačkih nacionalnih spomenika, skriveni su na okolnim deponijama ili bačeni u korita rijeka, gdje su stajali godinama. Islamska zajednica BiH je 2001. godine, dobila dozvolu da rekonstruiše džamiju.
Ceremonija polaganja novog kamena temeljca održana je na osmu godišnjicu uništenja džamije ali je pokvarena nasiljem počinjenim od srpskih nacionalista. Kao rezultat ovog događaja 30 Bošnjaka je povrijeđeno, a jedan je kasnije podlegao povredama. Preko 250 ljudi, uključujući čelnike Ujedinjenih Nacija (UN) u BiH i druge strane dužnosnike, je bilo zarobljeno u islamskom centru dok su napadači pravili nerede. Taj datum, 7. maj je kasnije izabran kao dan džamija u BiH.
Rekonstrukcija Ferhadije, koja predstavlja najznačajniji arhitektonski projekat od rekonstrukcije Starog Mosta u Mostaru, bio je mukotrpan proces koji je trajao preko 15 godina i stajao preko deset miliona konvertabilnih maraka. Preko 35.000 dijelova džamije, negdje oko 65 posto od ukupnog originalnog materijala korištenog za izgradnju, pronađeno je na različitim lokacijama zahvaljujući dojavama lokalnog stanovništva te je ponovno iskorišteno u izgradnji da se očuva autentičnost džamije.
Pronađeni ostaci su detaljno ispitani da se utvrdi da li pripadaju Ferhadiji ili nekoj drugoj od 15 džamija koje su uništene u okolini. Svaki dio je zatim skeniran u posebnom kompjuterskom programu koji je upoređivao dio sa digitalnim modelom džamije u pokušaju da identifikuje kojem dijelu džamije pripada.
Prema rječima jednog novinara, zidari koji su radili na obnovi Ferhadije vršili su molitvu u golim zidinama, udišući ponovno život u njih.
Proces rekonstrukcije je bio usporen ne samo zbog kompleksnosti da se očuva autentičnost, nego i zbog visokih troškova. Problem je prevaziđen kada je Islamska zajednica u BiH potpisala financijski ugovor sa Turskom agencijom za međunarodnom kooperaciju i koordinaciju.
Finansijski rad na rekonstrukciji je podržala i Vlada Republike Srpske. Neki od predstavnika te Vlade su poznati po svojim huškačkim izjavama po pitanju jedinstva BiH kao države, ali i u odnosima sa muslimanskim stanovništvom.
Vlasti u Republici Srpskoj (RS) su iskoristile ponovno otvaranje Ferhadije kao priliku da ublaže tvrdokornu nacionalnu sliku i dopru do manjinskog stanovništva u tom entitetu.
Milorad Dodik, predsjednik RS, često se susretao sa članovima Odbora za ponovno otvaranje Ferhadije a donirao je i ćilime kojima se tradicionalno u takvim vjerskim objektima pokrivaju podovi. Više puta je ponovio da RS “podržava obnovu svih porušenih religijskih objekata jer to vodi jačanju koegzistencije”.
Dodik je prisustvovao na ceremoniji otvorenja Ferhadije i kasnije čestitao muslimanskoj zajednici, rekavši da ovo promoviše koheziju, te da su ljudi svih religija i narodnosti dobrodošli u Banja Luku i RS.
Uprkos pozitivnoj retorici, demografski Banja Luka je dubinski izmjenjena od kraja rata. Trenutno u Banja Luci živi 8.000 muslimana, a prije rata bilo ih je 30.000. Proces povratka je veoma spor i često prigušen primjerima diskriminacije povratnika širom RS-a.
Islamska zajednica u BiH tužila je RS prije osam godina zbog ratnih razaranja muslimanskih spomenika u Banja Luci. Smatraju da su činovi nasilja bili okrenuti ne samo fizičkom uništenju zgrada nego i potpunom brisanju muslimanskog prisustva u području koje su kontrolisali bosanski Srbi.
Iako je lokalni sud presudio u korist Islamske zajednice, drugostepenom presudom najvišeg suda u BiH ova odluka je poništena uz obrazloženje da vlasti nisu mogle biti odgovorne za štetu koju su uradili pojedinci.
Međutim, činovi ratnog nasilja dešavali su se na svim stranama. Preko 90 posto crkvi u Banja Luci su uništene, veliki broj pravoslavnih i jevrejskih objekata takođe je pretrpio veliku štetu.
Ponovno otvaranje Ferhadije spojilo je lidere ovih religijskih zajednica na jednom mjestu. Zajednički, izbjegavajući međureligijske predrasude i slaveći doprinos svake vjere lokalnoj zajednici, oni su poslali snažnu poruku onima koji pokušavaju unjeti podjele da takvi činovi više nisu dobrodošli u Banja Luci i Bosni i Hercegovini.
