Koliko se lokalni mediji nalaze na marginama objektivnog informisanja javnosti i imaju li ikakvu drugu ulogu do onu čistu, marketinšku ili politički promotivnu? To je ključno pitanje kada se analizira uloga lokalnih medija u Bosni i Hercegovini.
Ovaj put ćemo se dotaći jednog dijela Bosne i Hercegovine, njenog entiteta Republike Srpske (RS).
Trećina od 64 opštine i grada u RS ima sopstveni, lokalni javni medij. Radi se o 20 radio stanica, te dvije tv stanice. U najvećem gradu RS-a, Banjaluci nalazi se i sjedište entitetskog javnog RTV servisa, Radio Televizije Republike Srpske (RTRS). No mimo toga, u Banjaluci koja je i administrativni centar RS ne postoji niti jedan javni lokalni medij. Dok se RTRS finansira od prihoda RTV takse, za finansiranje opštinskih medija iz lokalnih budžeta se potroše milioni. Istraživanje Mediacentra objavljeno 2016. godine navodi da su opštine i gradovi u RS samo u 2013. i 2014. godini za rad lokalnih javnih medija potrošili po 3,8 miliona maraka godišnje. Izdvajanja za lokalne javne medije iznose oko 60 odsto svih izdvajanja za medije.
Podaci iz posljednjih par godina ukazuju na smanjenje finansiranja što je direktna posljedica ekonomske krize. Ipak se da izvesti zaključak da potrošeni milioni nisu doprinijeli poboljšanju uloge lokalnih medija, ističe predsjednik Kluba novinara Banjaluka Siniša Vukelić.
“Lokalni mediji su bukvalno u rukama trenutno vladajuće koalicije u toj lokalnoj zajednici. I zaista, oni bi trebali imati svoju ulogu da informišu o lokalnim problemima, kako funkcioniše lokalna vlast, kako se i na koji način troši novac građana te opštine ili grada. Međutim, svaka vlast koja dođe, prvo što uradi je između ostalog, da smijeni urednika ili direktora tog medija. Ona to može uraditi vrlo brzo, beskrupulozno, zato što se ti mediji oslanjaju na opštinski ili gradski budžet. I ti mediji cijelo vrijeme, umjesto da služe kao izvor informacija građanima te opštine, služe da hvale lokalne moćnike i budu u njihovoj službi.” – kaže Vukelić.
Slična zapažanja iznosi i novinarka Oslobođenja i medijska analitičarka Gordana Katana: „Što se tiče lokalnih medija, ja ne znam o čemu mi uopšte govorimo, kojim lokalnim medijima? Nekada je tu bila mreža radio stanica koje su funkcionisale u RS, ali ja ne vidim više njihovu ulogu. Evo Radio Gradiška, koja je možda i najbolji primjer kako se zapravo, sa smjenom vlasti na lokalnom nivou mijenja i kompletno uredništvo i rukovodstvo jednog takvog radija, a onda oni isključivo favorizuju partije koje jesu dio vlasti što na lokalnom, što na entitetskom nivou.“
Gradiška jeste odličan primjer. Na posljednjim i pretposljednjim lokalnim izborima u toj opštini je došlo do smjene vlasti. Srpska demokratska stranka (SDS) je nakon dugogodišnje vladavine Saveza nezavisnih socijaldemokrata (SNSD) preuzela vlast u toj prisavskoj opštini 2012. godine i između ostalog, odmah napravila ‘čistku’ rukovodstva na Radiju Gradiška. Na lokalnim izborima 2016. SNSD je, povratkom na vlast, odmah promijenio i upravu u opštinskom javnom mediju. Za finansiranje Radija Gradiška godišnje se izdvaja oko 200 hiljada KM.
Procjene su da je upravo način finansiranja glavna kočnica razvoja lokalnih javnih medija u RS. U ovom entitetu nije zakonom regulisan način finansiranja lokalnih medija. To je prepušteno direktno lokalnim zajednicama koje same odlučuju sa koliko sredstava i na koji način će biti izvršeno finansiranje. Obično se lokalni mediji finansiraju putem grantova. Lokalne vlasti često koriste te mogućnosti da lokalne medije drže pod pritiskom i kontrolom.
“Pitanje je koliko se uopšte može govoriti o medijskim slobodama u lokalnim javnim medijima. Kontrola nad rukovodstvom u lokalnim javnim medijima i direktno odlučivanje o iznosu sredstava je gotovo izvjesno, što predstavlja pritisak u radu novinara zaposlenih u tim medijima. Ne treba zaboraviti ni činjenicu da većina tih lokalnih javnih medija radi na ivici egzistencije. Kada bi se uradila analiza svih tih javnih medija, sumnjam da bi se na bilo kojem od njih mogao nazrijeti kritični stav iznesen protiv lokalne zajednice koja je istovremeno i vlasnik medija” – ističe Vukelić.
Polarizacija medija u Republici Srpskoj, odnosno podjela na one bliske vladajućoj koaliciji na čelu sa SNSD-om ili opozicionom Savezu za promjene, nešto je što takođe postaje sve evidentniji problem. Činjenica je da se entitetski javni servis RTRS, oglušujući se na sve postulate nezavisnosti javnih servisa, svrstava uporno na stranu entitetske vlasti.
O tome svjedoči i kazna od 29.000 KM koju je u julu 2017. godine izrekla Regulatorna agencija za komunikacije RTRS-u zbog utvrđenog favorizovanja SNSD-a i lidera te stranke Milorada Dodika.
“RAK je po službenoj dužnosti izvršio monitoring centralnih informativnih emisija RTRS-a: ‘Dnevnik 2’, ‘Pečat’, ‘Aspekt’ i ‘Aktuelno’ emitovanih u periodu od 15.10.2016. do 31.12.2016., te nakon izvršene analize, utvrdila kršenje člana 5. Stav (2), (3), (6) i (7) Pravičnost i nepristrasnost Kodeksa o audiovizuelnim medijskim uslugama i medijskim uslugama radija.
Utvrđeno je da 78 analiziranih izdanja ‘Dnevnika’ počinje sa informacijom fokusiranom na mišljenje ili aktivnosti Milorada Dodika ili prenošenjem njegove izjave u bilo kojem svojstvu – predsjednika RS ili predsjednika SNSD-a, te prenošenjem mišljenja SNSD-a u vlasti RS bez ikakvog kritičkog osvrta.
,,Utvrđeno je da je RTRS kroz informativni program kontinuirano tendenciozno promovisao interese jednog političkog subjekta, kroz selektivan pristup izvještavanju, konstantno tretiranje favoriziranih pojedinaca ili subjekata u pozitivnom kontekstu, što je uzrokovalo da kroz niz emitovanja programskih sadržaja prevlada jedno mišljenje ili stanovište kada se radi o svim političkim, privrednim ili drugim temama od javnog interesa’’, navodi se u obrazloženju Odluke RAK-a.
Sa druge strane je privatna TV kuća BN koja je otvorena uz uticaj Saveza za promjene. Listajući analize finansiranja iz lokalnih budžeta, da se lako primijetiti kako se sredstva izdvajaju za medije u zavisnosti od toga kojoj su političkoj opciji bliži.
Istraživanje Magazina Buka objavljeno u aprilu prošle godine pokazalo je kako je, na primjer, Grad Banjaluka tokom 2014. godine, iz budžeta Grada, na osnovu usluga vezanih za objavljivanje tendera, oglasa, informativnih tekstova, isplatio 108.514 konvertibilnih maraka.
“Kako nam je saopšteno iz gradske uprave, u 2014. godini Službeni glasnik RS je dobio 8.505 KM, Službeni list BiH 23.770 KM, dok je ‘Glas Srpske’, koji je u privatnom vlasništvu, te godine dobio 52.506 KM. Osim toga, po istom osnovu ostalim medijima isplaćeno je ukupno 23.732 KM. Taj novac raspoređen je entitetskoj agenciji Srna, kao i privatnim medijima – ‘Nezavisnim novinama’, ‘Press RS’ i ‘Novom pečatu’.
Zanimljivo je da Press RS i ‘Novi pečat’ više ne postoje, ali su u vrijeme dok su poslovali podržavali entitetsku vlast sa SNSD-om na čelu. SNSD je na vlasti u Banjaluci neprekidno od 1998. godine. ‘Novi pečat’, koji je spadao u tzv. žutu štampu, bio je poznat po tekstovima koji su pokušavali da diskredituju opoziciju i kritičare SNSD-ove vlasti.
U 2015. godini, po osnovu usluga objavljivanja tendera, oglasa i informativnih tekstova isplaćene su 102.943 KM. Službeni glasnik RS je dobio 11.180 KM, Službeni list BiH 20.659 KM, a ‘Glas Srpske’ 46.393 KM. Ostalim medijima, agenciji Srna, Press RS-u, ‘Nezavisnim novinama’, ‘Novom pečatu’, Elta TV-u, isplaćeno je sveukupno 24.710 KM. U istoj godini, po osnovu usluga iz oblasti reklama i odnosa sa javnošću, isplaćeno je sveukupno 26.741 KM. ATV je dobila 13.384 KM, Elta TV 6.786 KM, Elit d.o.o. 2.492 KM i RTRS 1.228 KM. Ostalim medijima isplaćeno je ukupno 2.849 KM. Taj novac raspodijeljen je ‘Euroblicu’, ‘Nezavisnim novinama’, Press-u RS, ‘Glasu Srpske’ i Tellmobilu.” – navodi se u objavljenoj analizi Buke.
U istom istraživanju navodi se kako se dodjeljivana sredstva u drugom po veličini gradu u RS, Bijeljini, koji je ‘bastion’ opozicionog SDS-a.
“Grad Bijeljina je u 2014. godini za usluge informisanja i oglašavanja izdvojio 230.865 KM, a u 2015. godini 338.805 KM, skoro 100 hiljada više. Kako nam je saopšteno, ova izdvajanja odnose se na Gradsku upravu u cjelini i na izdvajanja po svim osnovama – medijsko praćenje aktivnosti, oglašavanje i reklamiranje, kupovina lokalnih novina za mjesne zajednice.
Precizirano je da su sredstva dodijeljena slijedećim medijskim kućama: RTV ‘BN’, Javnom izdavačkom preduzeću ‘Semberija i Majevica’ (SIM), TV ‘Arena’, TV ‘In’ i ‘Nezavisne novine’. Svi ti mediji, osim ‘Nezavisnih novina’, imaju sjedište u Bijeljini.” – ističe se u analizi Buke.
“Medijska scena jeste polarizovana i to zbog same činjenice da je javni servis kao takav, znači RTRS potpuno odustao od temeljnih principa na kojima počivaju javni servisi, a to su postulati profesionalnog izvještavanja, davanja jednakog prostora svim političkim opcijama, svim građanima i njihovim stavovima. Na drugoj strani, kolika je zapravo ta naša medijska scena? Možemo govoriti o BN TV kao nekom drugom polu na kojem je dominantno zastupljena opozicija. Ako ništa, bar gledaoci mogu da dobiju uvid u ono šta kaže opozicija.” – ocjenjuje Gordana Katana.
Medijsku scenu u RS je dodatno potresla i nedavna prodaja banjalučke Alternativne televizije tajkunu Slobodanu Stankoviću, vlasniku Konzorcijuma ‘Integral Inžinjering’ koji je takođe u bliskoj sprezi sa vladajućim SNSD-om.
Medijski rat vlasti i opozicije u RS je nastavljen i uz pomoć ‘fake news-a’ , navodi Siniša Vukelić:
“Kod nas se pojavljuju čitavi ‘fake’ mediji. Naime, osnivaju se privremeni internet portali koji služe samo kao motiv da bi se preko njih plasirala potpuno izmišljena, neprovjerena informacija kako bi je mogli preuzeti RTRS i novinska agencija Republike Srpske ‘SRNA’. Na osnovu toga, onda se vijest nadograđuje kroz reakcije zvaničnika koji komentarišu zapravo izmišljenu, nepostojeću vijest. Samo u posljednjih par mjeseci je osnovano blizu desetak takvih internet portala. U tome je zanimljivo da ovaj put to nije samo od strane medija koji su naklonjeni vladajućoj koaliciji. Čini se da to radi i opozicija, koja takođe ima svoje portale koji nemaju impressum, adresu ni kontakt telefona. Ovdje će borba biti dokazati šta je činjenica, a šta je zapravo izmišljotina.”
“Danas možete objaviti veliku priču, ali određene ličnosti ih veoma uspješno ignorišu preko svojih medija tako što nameću svoju priču koja nije istinita. Na taj način skrivaju istinu od javnosti dok to ne padne u zaborav.” – dodaje Vukelić.
Kulminacija medijskih podjela u RS, kao i politička potčinjenost RTRS-a došla je do izražaja upravo ovih dana dok u Banjaluci na Trgu Krajine protestuju članovi porodice i brojni građani tragajući za istinom o smrti mladića Davida Dragičevića.
David je nestao u noći sa 17. na 18. mart, a pronađen je 6 dana kasnije na ušću rijeke Crkvene u rijeku Vrbas. Par dana nakon pronalaska, 26. marta su započeli svakodnevni protesti jer je Davidova porodica posumnjala u zvanični policijski izvještaj da se 21-ogodišnji mladić u toku noći potukao u centru Banjaluke, zatim jeo burek, potom opljačkao kuću, a nakon toga pod dejstvom opojnih droga upao u plitku rijeku Crkvenu i utopio se. Pri tome su brojni podlivi na tijelu okarakterisani kao ‘lakše tjelesne povrede’. Vrhunac protesta desio se 21. aprila, kada se na Trgu Krajine, okupilo više hiljada ljudi. Na proteste su došli građani iz cijele BiH.
Dok je TV BN proteste direktno prenosila, na RTRS-u je apel Davidovog oca Davora za istinom i pravdom, uz bunt naroda, tek spomenut u 15. minutu centralne informativne emisije. Tačnije, voditelj je pročitao vijest uz prikazanih nekoliko kadrova sa protesta. Protesti su nastavljeni i nakon toga, grupa ‘Pravda za Davida’ danas okuplja više od 130 hiljada članova na društvenim mrežama.
“Sa te strane, ako već pričamo konkretno o javnom servisu, imamo jednu čudnu situaciju da, iako se Milorad Dodik odlučio da bude, na neki način dio jednog od tih okupljanja pred Okružnim tužilaštvom u Banjaluci, javnom servisu ni to nije bilo dovoljno da se uključi ozbiljnije u praćenje ove situacije. I to, u stvari, govori kolika je rigidnost uredničkog kadra na RTRS-u, koji smatra da u ovoj situaciji znaju kako da se ponašaju, bolje i od Dodika. I usljed jedne velike nepopularnosti koja ih prati kod velikog broja građana, oni su uspjeli, na neki način, još dodatnu nepopularnost da nametnu svom programu. Nametnuli su i negledljivost isto, jer nemoguće je da ignorišete jedan tako veliki događaj. Desilo se okupljanje više hiljada ljudi u centru koje inače nije uobičajeno za ovaj grad. Ako vi to potpuno izignorišete, kako mislite da će vas ljudi tretirati? Na koji način će smatrati da je to što radite u redu?” – komentar je ovo urednika Magazina ‘Buka’ Aleksandra Trifunovića.
Politika se mora skloniti iz javnih medija. Da, to je poruka naših sagovornika, ali kako to učiniti i natjerati političare da urede oblast finansiranja i biranja urednika i direktora mimo uticaja politike?
Na loše stanje u medijima upozorio je i predstavnik OSCE-a za slobodu medija Harlem Desir koji je krajem aprila boravio u Bosni i Hercegovini. Upozorio je kako politika ne smije uticati na slobodu medijskog izražavanja niti bi smjela imati doticaja kod biranja medijskog menadžmenta.
Loša ekonomska situacija kao i sve manje prisustvo jačih oglašivača jednostavno tjera i lokalne medije u zagrljaj cenzure, ali i autocenzure. Najveću žrtvu zapravo na kraju ne podnose ni mediji ni novinari koji rade u tim medijima, već sami građani, pogotovo u opštinama i gradovima, koji ostaju uskraćeni za mnoge informacije i drugačije poglede na stanje oko sebe.
Kraj ovog teksta bi se mogao sažeti i kroz zaključak panel diskusije o slobodi medija održane 3. maja u Banjaluci. Jasno je rečeno da se “Bosna i Hercegovina, kao zemlja u tranziciji, nalazi na samom kraju mnogih svjetskih lista kada se radi o napretku i društvenom i ekonomskom razvoju svih vrsta, o čemu svjedoči zadnji izvještaj komisije EU. Mnogi mediji, koji su u službi vladajućih partija, pokušavaju prikazati idealnu sliku BiH, što ne odgovara stvarnosti u kojoj se nalaze građani ove zemlje. Iz tog razloga, kao i mnogih drugih, postojanje slobodnih i kritičkih medija je osnovni preduslov uspješnog razvoja društva, te bi se istraživačko novinarstvo trebalo njegovati, a medijske slobode i etički kodeksi poštovati.”
Ovaj članak je objavljen u sklopu projekta ‘’Stvarni glas novinarstva’’. Projekat finansira Evropska unija kroz program malih grantova “Zaštita slobode medija i slobode izražavanja na zapadnom Balkanu” koji implementira Hrvatsko novinarsko društvo kao dio regionalnog projekta Regionalna platforma Zapadnog Balkana za zagovaranje medijskih sloboda i novinarske sigurnosti, koji se sprovodi kroz partnerstvo šest regionalnih novinarskih udruženja – Nezavisno udruženje novinara Srbije, Udruženje ‘’BH novinari’’, Hrvatsko novinarsko društvo, Udruženje novinara Kosova, Udruženje novinara Makedonije i Sindikat medija Crne Gore.
