Smeštena na malom uzvišenju uz levu obalu Vrbasa, tvrđava Kastel u Banjoj Luci oduvek je bila pogodna strategijska tačka.
Neprekidna naseljenost i stalna građevinska delatnost na ovom terenu uništavali su tragove iz ranijih perioda. Lokalitet Kastel zauzima površinu od 26.610 kvadrata unutar zidova tvrđave i oko 21.390 kvadrata izvan bedema.
Od 2004. godine Kastel je jedan od nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine. Time su obuhvaćeni tvrđava, arheološki nalazi deponovani u Muzeju Republike Srpske i arheološki nalazi koji se nalaze u zemlji na neistraženim površinama, kao i leva obala Vrbasa ispod Kastela.
Kako nam kaže kustoskinja i arheologinja Muzeja Republike Srpske Ivana Pandžić, najstariji dokazi o postojanju naseobine na prostoru Kastela sežu čak u period gornjeg paleolita, koji je na našim prostorima trajao u periodu 14. i 13. milenijuma pre nove ere. Tada se ljudski rod još uvek smatrao lovcima-skupljačima pre nego što su se počele praviti stalne i velike naseobine.
,,Istraživanjem antičkih vojnih karata, te slučajnim otkrićima na teritoriji Kastela i Banje Luke, otkriveno je da se na lokaciji tvrđave nalazilo staro rimsko naselje Castra u sklopu kojeg se nalazila putna stanica te vojni logor. Obzirom da se ovo naselje nalazilo na veoma važnom rimskom putu koji je povezivao Split (tadašnja Salona) i Gradišku (tadašnji Servitium) govori o tome da su Kastel i današnja Banja Luka, još u antičko doba, bili prepoznati kao važna strateška lokacija“, ističe Pandžić.
Izgradnja tvrđave Kastel, kakvu je danas poznajemo, pripisuje se Osmanlijama koji su pridavali veliki strateški značaj Banjoj Luci i Kastelu. U vreme njihove vladavine Banja Luka je bila sastavljena iz dva dela, Gornjeg i Donjeg Šehera, a o značaju ovog područja za Osmanlije govori podatak da je upravo Banja Luka odabrana za sedište Bosanskog pašaluka koji je osnovan 1580. godine.
Dolazak Osmanlija
,,Intenzivna izgradnja Kastela počinje u pretposlednjoj deceniji XV veka, za vreme Turske okupacije i vladavine Ferhad-paše Sokolovića, koji pored ovog utvrđenja gradi i niz drugih objekata orijentalnog tipa. Ferhad-paša na mestu današnjeg Kastela prvo gradi svoju utvrđenu tophanu (arsenal) da bi, desetak godina kasnije, tophana prerasla u pravi utvrđeni grad s kulama i tabijama koji se neprestano dograđivao“, govori.
Obzirom na to da je Kastel smešten na dve reke, od tvrđave su bila podignuta dva mosta. Jedan se prostirao preko Vrbasa, a drugi preko Crkvene. „Most preko Vrbasa sačuvao se samo u jednoj staroj gravuri. Vrbas i Crkvenu povezivao je veliki opkop (šanac) tako da je tvrđava zapravo, svojevremeno, bila utvrđeno ostrvo kojeg su okruživale vode dveju reka. Na zidovima tvrđave je takođe bio i veliki drveni konak koji je gledao na Vrbas, kao i niz zidanih objekata iz perioda dok je u tvrđavi bila austrougarska vojska. Tvrđava, ali i grad Banja Luka posebno dobijaju na značaju za vreme Austro-Ugarsko-Turskih ratova kao važan geostrateški centar“, kaže Pandžić.
Najveće zasluge za današnji izgled tvrđave pripisuju se Osmanlijama. U periodu njihove vladavine tvrđava Kastel dobija današnji izgled koji je odolevao vekovima.
,,Pri obnovi za vrijeme Numan-paše Ćuprilića 1712-1714. godine, tvrđava dobija konačne gabarite. Iz anonimnog opisa, pisanog oko 1785. godine, u tvrđavi je bilo 50 topova. Poslednja opravka tvrđave bila je 1868. godine. Austrijskom okupacijom u tvrđavi boravio je jedan bataljon. Iza II svjetskog rata pa do 1959. godine, Tvrđava Kastel je i dalje služila u vojne svrhe. Od 60-ih godina nadalje, prostor Kastela je korišten u raznovrsne svrhe“, naglašava.
Nakon prestanka korištenja u vojne svrhe 60-ih godina XX veka tvrđava Kastel prelazi u nadležnost gradske uprave Banje Luke. Tada se otvara mogućnost da Kastel postane mesto održavanja brojnih manifestacija u ovom gradu. Takođe su stvoreni uslovi za detaljnija arheološka istraživanja.
Priča o tragičnoj ljubavi i Kamenom srcu
Za Banju Luku i tvrđavu Kastel vežu se dve legende koje govore o nesrećnoj ljubavi između dvoje mladih. Prva verzija ove legende seže u period između 16. i 17. veka. Prema njoj, Safikada je bila prelepa unuka čuvenog Ferhad-paše Sokolovića, koja je svojom lepotom bila poznata širom regiona. Za devojke iz čuvenih porodica budućnost je bila obezbeđena jer su njeni roditelji u moru prosaca koji su tražili njenu ruku imali priliku odabrati najboljeg i najperspektivnijeg za svoju ćerku.
Međutim, jednom prilikom mlada Safikada se zagledala u jednog od vezirskih vojnika koji su služili na Kastelu. Bila je to ljubav na prvi pogled, toliko jaka da su se dvoje mladih drznuli ići protiv svih pravila i običaja tog vremena. Tajno su se sastajali kako bi jedno drugom izjavljivali večnu ljubav, a kada je postalo neminovno da će Safikadini roditelji ubrzo izabrati njenog budućeg muža, odlučili su se na bekstvo. Njihovi planovi poremećeni su tako što je Safikadin dragi dobio naredbu da ide na front. Ubrzo nakon njegovog odlaska do Safikade stiže vest koja joj je slomila srce. Njen vojnik je poginuo, a ne želeći da provede ostatak života s nekim koga joj odrede roditelji i time prekrši svoj zavet o vječnoj ljubavi, Safikada odlučuje da se ubije. Obučena u venčanicu jednog dana stala je pred top koji je s Kastela označavao podne i uz poslednje reči „Biću ti verna“ otišla u smrt.
Druga priča, iako različita u nekim detaljima, podjednako je dirljiva i tužna. Ona Safikadinu sudbinu smešta u 19. vek, kada su austrougarski vojnici imali kasarnu na Kastelu. Ona je bila ćerka uglednog banjalučkog trgovca, poznata po svojoj lepoti nadaleko van Banja Luke. Kao i u prethodnoj priči, njen život bio je unapred predodređen.
Safikada se jednom prilikom u šetnji oko Kastela zagledala u austro-ugarskog vojnika i dvoje mladih su se zaljubili na prvi pogled. Za muslimansku porodicu u to doba bilo je nezamislivo da dopuste da im se ćerka uda za nevjernika. Devojke tada nisu smele da se kreću bez pratnje pa su se Safikada i njen vojnik viđali krišom, najčešće kada je on na straži. Kao i u prethodnoj priči, Safikada i njen voljeni odlučuju se na bekstvo koji je sprečen vojnikovim odlaskom na front. Kada je do Safikade stigla vest o njegovoj smrti ona odlučuje da održi zavet o večnoj ljubavi i odlazi u smrt tako što se jedne večeri oglušila o naređenje austro-ugarskog vojnika da ne prilazi Kastelu. Nakon što je nastavila da hoda, vojnik je pucao na nju i ubio je baš tamo gdje se krišom nalazila sa svojim dragim napravivši tako od nje simbol večne ljubavi.
Safikadin grob nalazi se u neposrednoj blizini Kastela, tačnije između tvrđave i Elektrotehničkog fakulteta, gde je po prvoj legendi palo njeno telo nakon pucnja iz topa. Već godinama ovo mesto predstavlja hram ljubavi gde građani pale sveće moleći se za sreću u ljubavi.
Kameno srce Banja Luke zauvek čuva priču o večnoj ljubavi.
Ovaj članak je ranije objavljen u prvom izdanju MIR Magazina. MIR Magazin je godišnja publikacija i platforma za mlade inovativne ljude koju su razvili Centar za postkonfliktna istraživanja i Balkan Diskurs. Posvećen je pojedincima i organizacijama koje su nam ostavile u naslijeđe čvrste temelje za nastavak naše borbe za mir i pravdu.
